19 sierpnia 1943 r. żołnierze NOW i AK rozbili niemiecki transport z pieniędzmi w Stalowej Woli | Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji)

„Kokosza górka” – miejsce akcji na Niemiecki transport z pieniędzmi w Stalowej Woli (ul. Chopina, al. Jana Pawła II i ul. gen. Okulickiego). (fot. MKDAK)

19 sierpnia 1943 r. żołnierze oddziału dywersyjnego NOW Henryka Paterka „Lwa” wraz z żołnierzami AK ze Stalowej Woli dokonali spektakularnej akcji, w której zaatakowali pojazd wiozący wypłaty dla pracowników zakładów zbrojeniowych „Stahlwerke Braunschweig G.m.b.H. – Werk Stalowa Wola”. W akcji partyzanci zdobyli dużą sumę pieniędzy i mundur kapitana Luftwaffe.

W 1943 roku dowódca oddziału dywersyjnego NOW Henryk Paterek ps. „Lew” ze Zbydniowa (woj. lwowskie, obecnie woj. podkarpackie) prowadził wywiad na linii kolejowej Sandomierz–Rozwadów i dowiedział się, że pieniądze na wypłaty dla pracowników okupowanych Zakładów Południowych (COP) przemianowanych przez Niemców na zakład zbrojeniowy „Stahlwerke Braunschweig G.m.b.h. – Werk Stalowa Wola” są dowożone do zakładów samochodem pocztowym ze stacji kolejowej w Rozwadowie (obecnie dzielnicy Stalowej Woli). Ustalono też, że pieniądze dowożone są pociągiem z Katowic przed godziną 17-tą i że samochód pocztowy, który zabiera pieniądze ma jedną cechę szczególną – niklowane zderzaki.

Henryk Paterek ps. „Lew” (fot. Archiwum D. Garbacza)

Przed przeprowadzeniem akcji Henryk Paterek przystąpił do opracowania szczegółowego planu przechwycenia transportu i zdecydował, że napadu dokona jego oddział dywersyjny między Rozwadowem a Pławem na tzw. „Kokoszej górce” – wzniesieniu przy dzisiejszym zbiegu ulic Chopina, al. Jana Pawła II i ul. gen. Leopolda Okulickiego w Stalowej Woli.

Aby nie wywołać akcją represji na mieszkańców Rozwadowa i Stalowej Woli uznano, że najlepiej będzie jeśli podejrzenie skieruje się na Ukraińców ze straży zakładowej (Werkschutz), którą Niemcy wykorzystywali do ochrony okupowanych Zakładów Południowych (COP), a w której szeregach na krótko przed akcją doszło do dezercji.

W tym celu, na akcję Henryk Paterek zabrał wcześniej przygotowany w języku ukraińskim narysowany na dużym arkuszu plan całej trasy auta pocztowego, włącznie ze stacją kolejową w Rozwadowie, Zakładami Południowymi i punktem napadu. Do tego przygotowano jeszcze odpis rozkładu odjazdów pociągów Jarosław–Rozwadów napisany na kartce z zeszytu, również po ukraińsku. Dodatkowo na tą okazję Paterek zakupił ukraińską książkę i wszystko włożył do specjalnie kupionej skórzanej teczki, którą później partyzanci porzucili w miejscu akcji aby w ten sposób upozorować, że napadu dokonali Ukraińcy.

Przebieg wydarzeń na „Kokoszej Górce” zrelacjonował po wojnie Stanisław Idec, żołnierz AK ze Zbydniowa i jeden z uczestników akcji:

Do tej akcji podchodziliśmy 4 razy. Trzy razy brakowało odwagi, bo trasa ruchliwa, częste pojazdy wojskowe, dzień długi, bo o 17-tej jeszcze słońce było wysoko. Udało się dopiero w czwartym podejściu. Był to koniec maja – kwitło wówczas żyto (relacjonujący pomylił porę roku kiedy miała miejsca akcja – przyp red.) Do akcji oprócz mnie, byli ze Zbydniowa umówieni: Mieczysław Mierzwa z rowerem, Mieczysław Stępień oraz Mieczysław Stępniowski, z Majdanu Zbydniowskiego: Walenty Sławek i Jan Turek, z Dzierdziówki: Franciszek Kuchno ps. „Wilk 1” oraz z Zasania cztery osoby, których nazwisk nie znam. Punkt zborny ustalony był w lasku na górce w odległości ok. 100 m od przepustu pod szosą.

Wyszedłem ze Stępniem z domu ok. godziny 14-tej. Szliśmy lasami do punktu zbornego. Przed przekroczeniem szosy Rozwadów–Przyszów (dziś ul. Przemysłowa i Klasztorna przyp. red.) pozostawiliśmy w ukryciu karabin i dokumenty osobiste. Na punkcie zbornym był już „Lew”, a także Sławek, Turek, Kuchno i Stępniowski. Wszyscy mieli pistolety 9-tki, ja miałem jeszcze granat, zaś „Lew” zaopatrzył się w karabin maszynowy wz. MG (wymontowany z samolotu Messerschmitt przez zbydniowskich kolejarzy podczas przewożenia zestrzelonych wraków).

Godzina akcji już się zbliżała, a kolegów z Żabna nie było. W sumie było nas siedmiu i „Lew” rozstawił nas na odpowiednich posterunkach. Dwaj z Majdanu stanęli na skraju drogi, ok. 100 m przed przepustem, druga dwójka mniej więcej po środku. Ja i Stepień byliśmy trzecią dwójką stojącą blisko przepustu, zaś „Lew” był w przepuście z RKM-em. W pewnym momencie na szczycie górki pojawił się Mieczysław Mierzwa na rowerze, gwizdnął i dał znak ręką, że samochód jedzie. Wszyscy wzięliśmy broń w pogotowiu. W tej chwili zza stojących w pobliżu chałup wyszli oczekiwani przez nas ludzie z Żabna (w rzeczywistości byli to żołnierze AK z Rozwadowa i Stalowej Woli – przyp. red.). Weszli do przepustu. Mierzwa w tym czasie zawrócił i zniknął za górką. Za chwilę pojawił się samochód pocztowy z jasnymi zderzakami. Gdy zbliżył się do nas, ludzie z pierwszych dwójek oddali do niego kilka strzałów, ale samochód jechał dalej, był już ok. 15 m przed przepustem, gdy „Lew” położył się na poboczu drogi i oddał serię z RKM-u. Jadący w eskorcie kapitan niemiecki strzelał do nas z pędzącego auta. Nagle wozem rzuciło w prawo tj. w nasza stronę i parę metrów przed nami stanął. Zatrzymany samochód momentalnie otoczyli ludzie z Żabna, a następnie wszyscy pozostali. Obok kierowcy siedział bardzo opasły Niemiec – kasjer, z tyłu – kapitan Wermachtu jadący zapewne z Katowic (w walizce miał wojskowa bluzę i hitlerowską czapkę). Obok niego siedział Werkschutz – Ukrainiec. Pootwieraliśmy wszystkie drzwi, a „Lew” zabrał eskorcie broń wszystkim kazał kłaść się z tyłu za wozem na jezdni brzuchem do ziemi.

Z samochodu tymczasem zaczęto wyładowywać leżące walizki, jakieś pakunki, pudełka, teczki oraz jedną dużą drewnianą skrzynię okutą dwoma obręczami i zamkniętą na 2 kłódki. Była ona taka ciężka, że we dwóch nie mogliśmy jej nieść dalej niż 50 m.

Paterek zostawił swoją teczkę w przepuście. Przed odejściem kazał zastrzelić kapitana Wehrmachtu (za to, że strzelał do nas) oraz strażnika – Ukraińca. Cała nasza grupa wycofała się pospiesznie do lasku. Po szczęśliwym przekroczeniu drogi Rozwadów–Przyszów, znaleźliśmy w lesie odpowiedni materiał na 2 długie drągi, by na nich móc nieść skrzynie we czterech. kiedy byliśmy już w głębokim lesie zatrzymaliśmy się by zobaczyć co dźwigamy.

Wszystkie papiery, masę różnych kwitariuszy powyrzucaliśmy i spaliliśmy. Skrzynię rozbiliśmy i do opróżnionych dwóch walizek załadowaliśmy tylko pieniądze. Był tam bilon 1, 2, 5, 10, 20 i 50-cio groszowy popakowany w worki. Złotówki były już w banknotach posortowane po 100 sztuk (1, 2, 5, 10, 20, 50 i 100 złotowych).

O zmroku wyszliśmy z lasu i całą grupą (11 ludzi) przyszliśmy do mojej stodoły w Kotowej Woli tak aby nas nikt nie widział. Po posiłku, jaki przyniosłem z mieszkania, wszyscy udali się do swych domów, został tylko „Lew”. Obydwaj spaliśmy w stodole. Na drugi dzień rano Paterek kazał mi poszukać worka i wszystkie pieniądze z walizek przełożyliśmy do niego. Po śniadaniu RKM schowałem w stodole, a worek z pieniędzmi założyliśmy na rower i odwieźliśmy go do Paterka. Na swoim podwórku Paterek powiedział mi, że mogę wracać do domu. Dalszego losu pieniędzy nie znam, bo nie znałem kontaktów Paterka z władzami NOW (Narodowa Organizacja Wojskowa).

Represji nie było żadnych. W pierwszej chwili zatrzymano kierowcę, podejrzewając go o kontakt z napastnikami. Szczęściem dla niego było to, że w całym tym ferworze zapomnieliśmy wziąć pieniądze przewożone w bagażniku, o których przed akcja wiedzieliśmy od kierowcy. Zawartość znalezionej teczki, zgubionej przez napastników w czasie akcji, skierowała podejrzenie na niemieckich wasali – Ukraińców. Trzeciego dnia Myk (pochodzący ze wsi Agatówka – przyp. Red.) już jeździł samochodem. Konsekwencją tej akcji było jedynie niewypłacenie robotnikom Huty zarobków za miesiąc maj. Wszyscy podpisywali listy płacy nic nie otrzymując. Wspomnę jeszcze, że w jednej z zabranych walizek była bluza i czapka zastrzelonego kapitana Wehrmachtu. Przyniosłem to i ukryłem w stodole.”

– Stanisław Idec

Po akcji bez większych represji

Jak wspominał Stanisław Idec, na miejscu akcji porzucono Paterka teczkę oraz guziki z mundurów ukraińskich werkschutzów. Ta mistyfikacja miała na celu skierowanie uwagi Niemców na Ukraińców wcześniej zbiegłych ze służby w straży zakładowej, jako na sprawców napaści. W ten sposób ubezpieczona została ludność przed ewentualnymi represjami. Niemcy i tak grozili w odwecie powieszeniem dwudziestu inżynierów z Zakładów Południowych i spaleniem Pława (obecnie dzielnicy Stalowej Woli). W niepewności trzymano inżynierów, ich rodziny i mieszkańców Pława. W sprawie interweniował ks. Józef Skoczyński (kapelan stalowowolskiej AK) u dyrektora Zakładów Południowych Kurta Scholzego, który przyrzekł, że bez udowodnienia winy nikomu włos z głowy nie spadnie. Tak też się stało. Pokłosiem tej akcji była jedynie kontrybucja, jaka założona została na cała załogę zakładów. W efekcie każdemu z pracownikowi ściągniętych zostało dziesięć złotych, w części rekompensując w ten sposób poniesione straty. Nie obyło się też bez przesłuchań pracowników działu finansowego Zakładów Południowych. Skąd musiała wyjść informacja o przewozie pieniędzy i faktycznie wyszła.

W Stalowej Woli po tym zamachu wprowadzonych zostało cały szereg zarządzeń mających na celu zwiększenie bezpieczeństwa Niemców. Mieszkańcy niemieckiego osiedla (obecne osiedle śródmieście) otrzymali broń. Niemcy, Reichdeutsche, Volksdeutsche na polecenie zakładowego niemieckiego wywiadu wojskowego (Abwehramt) przeszli specjalne ćwiczenia. Wkrótce też, wysiedlono polskie rodziny z niemieckiej kolonii i dokwaterowano do mieszkańców dzielnicy robotniczej.

Według ustaleń regionalisty Dionizego Garbacza niewielka część pieniędzy zdobytych w akcji została dla placówki AK „Wilcze Łyko” w Rozwadowie, która osłaniała akcję od strony Rozwadowa. Większość zabrali łącznicy z Warszawy na cele organizacji.

Ile udało się zdobyć pieniędzy w tej akcji? Do dziś nie wiadomo, rzekomo było to kilka milionów.

Zdobyczny mundur

Kapitan Wehrmachtu, który zginął w akcji relacjonujący Stanisław Idec pomylił z kapitanem Luftwaffe. Jego mundur, który zabrany został z akcji przydał się później do innej akcji. W tym mundurze 13 października 1943 roku żołnierze struktur warszawskiego Kedywu m.in. Zbigniew Horodyński ps. „Fredro” wykonali wyrok Sądu Państwa Podziemnego (akcja „F”) na okupacyjnym zarządcy majątku rodziny Lubomirskich Martinie Fuldnerze w Charzewicach (obecnie dzielnica Stalowej Woli) w odwecie za mord, który zlecił na rodzinie Horodyńskich.

MW / MKDAK

Bibliografia: Archiwum Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji), Kazimierz Bogacz „W Służbie Dla Ojczyzny”. Dionizy Garbacz „Brunatne Lata”.