19 sierpnia 1943 r. – akcja oddziału NOW-AK na niemiecki transport z pieniędzmi w Stalowej Woli | Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji)

„Kokosza górka” – miejsce akcji na Niemiecki transport z pieniędzmi w Stalowej Woli, zbieg ul. Chopina i al. Jana Pawła II. (fot. Fundacja KEDYW)

19 sierpnia 1943 r. żołnierze oddziału dywersyjnego NOW-AK Henryka Paterka wraz z oddziałami AK ze Stalowej Woli dokonali spektakularnej akcji, w której zaatakowali pojazd wiozący wypłaty dla pracowników zakładów „Hermann Göring Stahlwerke Stalowa Wola”. W akcji zdobyto pieniądze i mundur kapitana Luftwaffe.

W 1943 r. dowódca zbydniowskiego patrolu dywersyjnego NOW-AK Henryk Paterek ps. „Lew” dowiedział się, że pieniądze na wypłaty dla robotników „Hermann Göring Werke Stalowa Wola” bywają dowożone do zakładów samochodem pocztowym ze stacji kolejowej w Rozwadowie (dzisiejszej dzielnicy Stalowej Woli). Ustalono też, że pieniądze dowożone są pociągiem z Katowic przed godziną 17-tą i że samochód pocztowy, który zabiera pieniądze ma jedną cechę szczególną – niklowane zderzaki.

Henryk Paterek ps. „Lew” (fot. Dionizy Garbacz)

Wkrótce Henryk Paterek przystąpił do opracowania planu akcji przechwycenia transportu i zdecydowano, że napadu dokonają oddziały dywersyjne między Rozwadowem a Pławem na tzw. „Kokoszej górce” – wzniesieniu przy dzisiejszym zbiegu ulic Chopina, al. Jana Pawła II i ul. gen. Leopolda Okulickiego w Stalowej Woli.

Aby nie wywołać akcją represji na mieszkańców Rozwadowa i Stalowej Woli uznano, że najlepiej będzie jeśli podejrzenie skieruje się na Ukraińców z Werkschutzu – straży zakładowej, którą Niemcy wykorzystywali do ochrony okupowanych Zakładów Południowych, a w której na krótko przed akcją doszło do dezercji.

W tym celu, na akcję Henryk Paterek zabrał wcześniej przygotowany w języku ukraińskim narysowany na dużym arkuszu plan całej trasy auta pocztowego, włącznie ze stacją kolejową w Rozwadowie, Zakładami Południowymi i punktem napadu. Do tego przygotowano jeszcze odpis rozkładu odjazdów pociągów Jarosław – Rozwadów napisany na kartce z zeszytu, również po ukraińsku. Dodatkowo Paterek zakupił ukraińską książkę i wszystko włożył do specjalnie kupionej skórzanej teczki, którą później porzucono w miejscu akcji, by w ten sposób upozorować, że napadu dokonali Ukraińcy.

Dalszy przebieg wydarzeń na „Kokoszej Górce” zrelacjonował po wojnie Stanisław Idec, jeden z uczestników akcji. Poniżej fragment jego wspomnień:

Do tej akcji podchodziliśmy 4 razy. Trzy razy brakowało odwagi, bo trasa ruchliwa, częste pojazdy wojskowe, dzień długi, bo o 17-tej jeszcze słońce było wysoko. Udało się dopiero w czwartym podejściu. Był to koniec maja – kwitło wówczas żyto (relacjonujący pomylił porę roku kiedy miała miejsca akcja – przyp red.) Do akcji oprócz mnie, byli ze Zbydniowa umówieni: Mieczysław Mierzwa z rowerem, Mieczysław Stępień oraz Mieczysław Stępniowski, z Majdanu Zbydniowskiego: Walenty Sławek i Jan Turek, z Dzierdziówki: Franciszek Kuchno ps. „Wilk 1” oraz z Zasania (pewnie z Żabna) cztery osoby, których nazwisk nie znam. Punkt zborny ustalony był w lasku na górce w odległości ok. 100 m od przepustu pod szosą.

Wyszedłem ze Stępniem z domu ok. godziny 14-tej. Szliśmy lasami do punktu zbornego. przed przekroczeniem szosy Rozwadów – Przyszów (dziś ul. Przemysłowa i Klasztorna przyp. red.) pozostawiliśmy w ukryciu karabin i dokumenty osobiste. Na punkcie zbornym był już „Lew”, a także Sławek, Turek, Kuchno i Stępniowski. Wszyscy mieli pistolety 9-tki, ja miałem jeszcze granat, zaś „Lew” zaopatrzył się w karabin maszynowy wz. MG (wymontowany z samolotu Messerschmitt przez zbydniowskich kolejarzy podczas przewożenia zestrzelonych wraków).

Godzina akcji już się zbliżała, a kolegów z Żabna nie było. W sumie było nas siedmiu i „Lew” rozstawił nas na odpowiednich posterunkach. Dwaj z Majdanu stanęli na skraju drogi, ok. 100 m przed przepustem, druga dwójka mniej więcej po środku. Ja i Stepień byliśmy trzecią dwójką stojącą blisko przepustu, zaś „Lew” był w przepuście z RKM-em. W pewnym momencie na szczycie górki pojawił się Mieczysław Mierzwa na rowerze, gwizdnął i dał znak ręką, że samochód jedzie. Wszyscy wzięliśmy broń w pogotowiu. W tej chwili zza stojących w pobliżu chałup wyszli oczekiwani przez nas ludzie z Żabna (w rzeczywistości byli to żołnierze AK z Rozwadowa i Stalowej Woli – przyp. red.). Weszli do przepustu. Mierzwa w tym czasie zawrócił i zniknął za górką. Za chwilę pojawił się samochód pocztowy z jasnymi zderzakami. Gdy zbliżył się do nas, ludzie z pierwszych dwójek oddali do niego kilka strzałów, ale samochód jechał dalej, był już ok. 15 m przed przepustem, gdy „Lew” położył się na poboczu drogi i oddał serię z RKM-u. Jadący w eskorcie kapitan niemiecki strzelał do nas z pędzącego auta. Nagle wozem rzuciło w prawo tj. w nasza stronę i parę metrów przed nami stanął. Zatrzymany samochód momentalnie otoczyli ludzie z Żabna, a następnie wszyscy pozostali. Obok kierowcy siedział bardzo opasły Niemiec – kasjer, z tyłu – kapitan Wermachtu jadący zapewne z Katowic (w walizce miał wojskowa bluzę i hitlerowską czapkę). Obok niego siedział Werkschutz – Ukrainiec. Pootwieraliśmy wszystkie drzwi, a „Lew” zabrał eskorcie broń wszystkim kazał kłaść się z tyłu za wozem na jezdni brzuchem do ziemi.

Z samochodu tymczasem zaczęto wyładowywać leżące walizki, jakieś pakunki, pudełka, teczki oraz jedną dużą drewnianą skrzynię okutą dwoma obręczami i zamkniętą na 2 kłódki. Była ona taka ciężka, że we dwóch nie mogliśmy jej nieść dalej niż 50 m.

Paterek zostawił swoją teczkę w przepuście. Przed odejściem kazał zastrzelić kapitana Wehrmachtu (za to, że strzelał do nas) oraz strażnika – Ukraińca. Cała nasza grupa wycofała się pospiesznie do lasku. Po szczęśliwym przekroczeniu drogi Rozwadów – Przyszów, znaleźliśmy w lesie odpowiedni materiał na 2 długie drągi, by na nich móc nieść skrzynie we czterech. kiedy byliśmy już w głębokim lesie zatrzymaliśmy się by zobaczyć co dźwigamy.

Wszystkie papiery, masę różnych kwitariuszy powyrzucaliśmy i spaliliśmy. Skrzynię rozbiliśmy i do opróżnionych dwóch walizek załadowaliśmy tylko pieniądze. Był tam bilon 1, 2, 5, 10, 20 i 50-cio groszowy popakowany w worki. Złotówki były już w banknotach posortowane po 100 sztuk (1, 2, 5, 10, 20, 50 i 100 złotowych).

O zmroku wyszliśmy z lasu i całą grupą (11 ludzi) przyszliśmy do mojej stodoły w Kotowej Woli tak aby nas nikt nie widział. Po posiłku, jaki przyniosłem z mieszkania, wszyscy udali się do swych domów, został tylko „Lew”. Obydwaj spaliśmy w stodole. Na drugi dzień rano Paterek kazał mi poszukać worka i wszystkie pieniądze z walizek przełożyliśmy do niego. Po śniadaniu RKM schowałem w stodole, a worek z pieniędzmi założyliśmy na rower i odwieźliśmy go do Paterka. Na swoim podwórku Paterek powiedział mi, że mogę wracać do domu. Dalszego losu pieniędzy nie znam, bo nie znałem kontaktów Paterka z władzami NOW (Narodowa Organizacja Wojskowa).

Represji nie było żadnych. W pierwszej chwili zatrzymano kierowcę, podejrzewając go o kontakt z napastnikami. Szczęściem dla niego było to, że w całym tym ferworze zapomnieliśmy wziąć pieniądze przewożone w bagażniku, o których przed akcja wiedzieliśmy od kierowcy. Zawartość znalezionej teczki, zgubionej przez napastników w czasie akcji, skierowała podejrzenie na niemieckich wasali – Ukraińców. Trzeciego dnia Myk (pochodzący ze wsi Agatówka – przyp. Red.) już jeździł samochodem. Konsekwencją tej akcji było jedynie niewypłacenie robotnikom Huty zarobków za miesiąc maj. Wszyscy podpisywali listy płacy nic nie otrzymując. Wspomnę jeszcze, że w jednej z zabranych walizek była bluza i czapka zastrzelonego kapitana Wehrmachtu. Przyniosłem to i ukryłem w stodole.”

– Stanisław Idec

Po akcji bez większych represji

Jak wspominał Stanisław Idec, na miejscu akcji porzucono Paterka teczkę oraz guziki z mundurów ukraińskich werkschutzów. Ta mistyfikacja miała na celu skierowanie uwagi Niemców na Ukraińców wcześniej zbiegłych ze służby w straży zakładowej, jako na sprawców napaści. W ten sposób ubezpieczono ludność przed ewentualnymi represjami. Jednak Niemcy grozili w odwecie powieszeniem dwudziestu inżynierów z Zakładów Południowych lub spaleniem Pława (dziś dzielnicy Stalowej Woli). W niepewności trzymano inżynierów, ich rodziny i mieszkańców Pława. W sprawie interweniował ks. Józef Skoczyński (kapelan stalowowolskiej AK) u dyrektora Zakładów Południowych Kurta Scholzego, który przyrzekł, że bez udowodnienia winy nikomu włos z głowy nie spadnie. Tak się stało w istocie. Pokłosiem tej akcji była kontrybucja, jaką założono na cała załogę zakładów: każdemu z pracownikowi ściągnięto dziesięć złotych, w części rekompensując w ten sposób poniesione straty. Nie obyło się też bez przesłuchań pracowników działu finansowego Zakładów Południowych, skąd musiała wyjść informacja o przewozie pieniędzy i faktycznie wyszła.

W Stalowej Woli po tym zamachu wprowadzono cały szereg zarządzeń mających na celu zwiększenie bezpieczeństwa Niemców. Mieszkańcy niemieckiego osiedla (osiedle śródmieście przy dzisiejszym Urzędzie Miasta) otrzymali broń (Niemcy, Reichdeutsche, Volksdeutsche) i na polecenie zakładowego Abwehramtu (Niemieckiego wywiadu wojskowego) przeszli specjalne ćwiczenia. Wkrótce też, wysiedlono polskie rodziny z niemieckiej kolonii i dokwaterowano do mieszkańców dzielnicy robotniczej.

Niewielka część pieniędzy zdobytych w akcji została dla placówki AK „Wilcze Łyko” w Rozwadowie, większość zabrali łącznicy z Warszawy na cele organizacji podziemnej. – relacjonuje Dionizy Garbacz na łamach swojej książki „Brunatne Lata”.

Ile udało się zdobyć pieniędzy w tej akcji? Do dziś nie wiadomo.

Zdobyczny mundur

Kapitan Wehrmachtu, którego Stanisław Idec pomylił z kapitanem Luftwaffe został zastrzelony podczas akcji. Jego mundur, który zabrano wkrótce się przydał, to własnie w tym mundurze 13 października 1943 r. Zbigniew Horodyński ps. „Fredro” podczas akcji „F” wykonał wyrok Sądu Państwa Podziemnego na okupacyjnym zarządcy charzewickiego majątku rodziny Lubomirskich Martinie Fuldnerze – za mord, który zlecił na rodzinie Horodyńskich. W mordzie w dworku Horodyńskich w Zbydniowie 24 czerwca 1943 r. Niemcy zabili 19 osób z rodziny i gości wesela.

Czytaj więcej: Mord rodziny Horodyńskich

Czytaj więcej: Akcja „F” na Martinie Fuldnerze

MW / MKDAK / Fundacja KEDYW

Bibliografia: Archiwum Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji), Kazimierz Bogacz „W Służbie Dla Ojczyzny”. Dionizy Garbacz „Brunatne Lata”.

Pierwsze w Polsce Muzeum Kedywu – elitarnego pionu dywersyjnego Armii Krajowej powstaje z inicjatywy Fundacji KEDYW. Nasza działalność opiera się na wolontariacie i darowiznach ludzi dobrej woli. Bez twojego wsparcia nie osiągniemy celu! WESPRZYJ NAS!

Wesprzyj i zostań Patronem Muzeum Kedywu poprzez serwis Patronite:

Lub przelewem bankowym na konto:

Konto bankowe: SANBank Nadsański Bank Spółdzielczy
Nr konta: 05 9430 0006 0046 7597 2000 0001
KOD SWIFT: POLUPLPR
Lub bezpiecznie kartą płatniczą przez system płatności PayPal