29 sierpnia 1942 r. Niemcy przywieźli pierwszych Żydów do obozu pracy przymusowej w Rozwadowie

Obóz pracy przymusowej dla Żydów w Rozwadowie znajdujący wśród drzew tzw. „Górki”. Widok z Cmentarza Wojennego. (fot. zbiory Karola Karbarza).

81 lat temu w Rozwadowie rozpoczął działalność niemiecki obóz pracy przymusowej „Arbeitslager Rozwadow”. Obóz przeznaczony został dla Żydów, których Niemcy wykorzystywali do pracy w okupowanych Zakładach Południowych (COP) w Stalowej Woli.

W 1939 roku, po zajęciu przez Niemców Stalowej Woli i Rozwadowa, ale jeszcze przed rozpoczęciem przez Niemców masowej eksterminacji ludności żydowskiej, niemiecki plan na terenie wschodniej Generalnej Gubernii początkowo zakładał wypędzenia ludności żydowskiej, a później w następnym etapie zamknięcie ich w gettach i obozach przymusowej pracy. W miejscowościach wzdłuż rzeki San na południe od Rozwadowa początkowo w październiku 1939 roku, Niemcy rozpoczęli akcję wypędzania Żydów, zą rzekę San do tzw. strefy sowieckiej (którą ustalał wcześniejszy Pakt Ribbentrop–Mołotov). W ten sposób większość rozwadowskich Żydów znalazła się po drugiej stronie Sanu. Gdy sytuacja wysiedleń się nieco osłabiła i uspokoiła, nieliczna grupa Żydów postanowiła powrócić do swoich domów. Nie było to jednak na długo.

Gdy Niemcy rozpoczęli wojnę z sowiecką Rosją, a sowiecki okupant zaczął tracić tereny zachodniej Polski, granica Generalnej Guberni przesunęła się na wschód. Wówczas nieliczna grupa Żydów z Rozwadowa zaczęła być znów nękana przez Niemców. Jak się później okazało, decyzja o powrocie do Rozwadowa dla prawie wszystkich była śmiertelnym błędem. Ci, którzy powrócili zostali później wywiezieni do obozów zagłady i większość zginęła. Spora większość, która nie powróciła z kontrolowanych przez Sowietów terenów, zdołała wojnę przeżyć.

„Ostateczne rozwiązanie”

W lipcu 1942 roku Hitler przystąpił do realizacji swojego planu „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” na całym terenie Generalnej Gubernii. W ramach tej akcji końcem lipca 1942 roku Niemcy zwołali na Rynek w Rozwadowie wszystkich Żydów. Tym razem Niemcy nie dali już nikomu możliwości ucieczki za San. Wszyscy dorośli, dzieci i mogący poruszać się o własnych siłach zostali wysłani na pobliską stację kolejową. Załadowani zostali do bydlęcych wagonów i wywiezieni zostali do obozów zagłady. Starszych i chorych Niemcy dobijali na miejscu w Rynku. Ci którzy ze względów wiekowych czy zdrowotnych pozostali w miejscach swojego zamieszkania, Niemcy zabijali w ich domach. Do sprzątnięcia miasta i do zbierania ciał Żydów Niemcy wyznaczyli grupy junaków, którzy pogrzebali zamordowanych w zbiorowej mogile za stacją kolejową w okolicy zlikwidowanego wcześniej przez Niemców cmentarza żydowskiego. Po tej akcji Niemców, nie było już wolnych Żydów w Rozwadowie. Jedynie kilka osób zdołało się bezpiecznie ukryć i przeżyć resztę wojny w Rozwadowie.

„Arbeitslager Rozwadow”

Choć po morderczej akcji w lipcu 1942 roku nie było już w Rozwadowie Żydów, to wkrótce pojawili się w ich miejsce nowi. Nie przybywali oni tutaj jednak na własne życzenie jak w wcześniej. Nowo przywożeni Żydzi byli niewolnikami, których Niemcy planowali wykorzystać do niewolniczej pracy jaką mieli wykonywać w okupowanych zakładach zbrojeniowych w Stalowej Woli (Zakładów Południowych – COP, przemianowanych na niemiecki zakład zbrojeniowy „Stahlwerke Braunschweig G.m.b.H. – Werke Stalowa Wola”).

Przywożonych Żydów do przymusowej pracy w Zakładach Południowych, Niemcy od początku kompletnie odizolowali od lokalnej społeczności Stalowej Woli i pobliskiego Rozwadowa (obecnie dzielnicy Stalowej Woli). Do ich zakwaterowania Niemcy wykorzystali były obóz koszarowy, który w 1940 roku wybudowany został w Rozwadowie na tzw. „górce” (dzisiejszy zbieg ulic Górka, Piaskowa, Okrężna). Rozwadowski obóz początkowo nosił nazwę „Lager Prinz Eugen” i służył Niemcom do obozowania wojsk wyruszających na podbój sowieckiej Rosji, od sierpnia 1942 roku był już tylko obozem dla zniewolonych Żydów o nazwie „Arbeitslager Rozwadow”.

Pierwszy transport Żydów do pracy przymusowej przybył do Rozwadowa końcem sierpnia 1942 roku. Było to około 60-70 osób z Sieniawy i okolic Jarosławia (woj. podkarpackie). Kilka dni po pierwszym transporcie przybył kolejny, tym razem dużo większy liczący około 600 osób. Drugi transport przyjechał z podkrakowskiej Wieliczki, gdzie Niemcy oczyszczali miasto z Żydów i likwidowali getto.

Do momentu pojawienia się pierwszego transportu więźniów, obóz był w stanie nieukończonym, gdyż Niemcy postanowili rozbudować go o dalsze baraki dla większej ilości osób. Pierwszych przywiezionych do obozu Żydów Niemcy skierowali do dokończenia dalszych baraków i wykończenia ich wnętrz. Pierwszy dzień w obozie zrelacjonował po wojnie jeden z najsłynniejszych jego więźniów – pisarz, poeta i gorliwy komunista Henryk Vogler. Tak wspominał ten pierwszy dzień:

„Na miejscu wyładowania transportu czekali już ludzie w brązowo-czarnych mundurach. Żołnierze ci, którzy mieli odtąd stanowić naszą straż i związać się dotkliwie z przyszłym życiem obozowym, nie byli Niemcami. W rekach Niemców spoczywało naczelne dowództwo obozu, szeregowcy zaś wykonujący codzienną służbę byli przeważnie Ukraińcami. Niektórzy rekrutowali się spośród autochtonicznej ludności dawnych wschodnich terenów Rzeczpospolitej. Resztę stanowili żołnierze z oddziałów Własowa. Część z nich po dostaniu się do niewoli przechodziła na stronę wroga. Ci, aby się wykupić, służyli faszyzmowi ze zdwojoną gorliwością. Otrzymali u nas nazwę „Czarni”.

Ale to wszystko, i wiele innych rzeczy, odsłaniać się miało przed nami z wolna i dopiero później. W pierwszej chwili po opuszczeniu wagonu nie byłem zdolny do pobieżnego choćby orientowania się w sytuacji. Zaledwie bowiem zdążyliśmy dotknąć stopami gruntu stacji, czekający oddział strażników podciął nas natychmiast okrzykami i pchnięciami kolb do pędu. Ustawieni, jak wspomniałem przed chwilą, błyskawicznie w szyku, biegliśmy ścieżką przez pola i nie widziało się niczego prócz gładkiej zieleni łąk i znajdującego się w oddali lasu. Obładowani ciężkimi plecakami i tobołkami, a nawet dźwigając w dłoniach walizki z zawartością, która zbiera się zwykle w wielką podróż, nie potrafiliśmy poruszać się w narzuconym tempie. Musiałem dla odciążenia wyrzucać w biegu z plecaka kolejne przedmioty, jak balast z unoszącego się w górę balonu. Inni porzucali na drodze nawet cały swój obfity bagaż, aby tylko nie pozostać w tyle, gdyż na maruderów czekały już gotowe do strzału karabiny.

Na szczęście odległość, jaką należało przebyć, nie była zbyt duża. Toteż prawie wszystkim udało się dotrzeć do miejsca przeznaczenia, tyle że ze znacznie uszczuplonym mieniem.

Miejsce, do którego dotarliśmy, sprawiało  pierwszej chwili niejasne wrażenie jakiegoś niesamowitego, egzotycznego pustkowia, wydzielonego kawałka obcej planety widywanej dotąd tylko w męczących snach. Jej grunt stanowiła gładka ziemia pozbawiona trawy i zieleni, o geometrycznych wymiaru kwadratu, którego boki zamknięte były drutami kolczastymi rozpiętymi na wysokich palach. Teren był prawie nie zabudowany. Tylko w dwóch, trzech punktach widać było ślady rozpoczętej roboty, stosy desek czy sklecone z tych desek prowizoryczne konstrukcje. Przy nich poruszało się kilka postaci zajętych nie określonymi bliżej czynnościami.

Kiedy wchodziłem do wnętrza tego kwadratu, doznałem nagłego skurczu mięśnia sercowego. Przekraczając bramę odczułem wprost fizycznie trwogę przed odmianą, którą przybierała w tym momencie moja egzystencja. Miała ona odtąd posiadać formy dziwne, nie znane jeszcze na naszej planecie. (…)

Obóz w Rozwadowie nie był ściśle biorąc obozem koncentracyjnym. Należał do kategorii określonej urzędowo nazwą „obóz pracy”, „Arbeitslager”. Jeżeliby ktoś chciał się bawić w subtelności i wyszukiwać różnice pomiędzy tymi dwoma typami, to mógłby przyjąć, że w obozie pracy koszarowano więźniów kierowanych do konkretnych robót przeważnie w fabrykach i zakładach przemysłowych, w odróżnieniu od klasycznych „kacetów”, gdzie nie używano tego pretekstu. Poza tym reguły gry były bardzo podobne, jeżeli nie identyczne.

Przypadek transportu z Wieliczki był nieco odrębny. Właśnie nam przyszło rozpocząć budowę obozu w Rozwadowie, byliśmy jego pierwszymi lokatorami, jak pierwsi ludzie na księżycu. Zresztą staliśmy się także ostatnimi, zagłada tego obozu stała się równocześnie zagładą przeważającej większości jego mieszkańców. Tych kilku więźniów, których ujrzeliśmy przy wkraczaniu na teren przyszłego obozu, dostawionych zostało kilka dni wcześniej z leżącej nad Sanem, choć w pewnej odległości na wschód Sieniawy.

Wraz z nimi przystąpiliśmy na drugi dzień po przybyciu do wypełnienia pierwszych rozkazów. Dotyczyły one wzniesienia na pustej przestrzeni drewnianych baraków obozowych. Nosiłem listwy i belki, zbijałem deski gwoździami, wspinałem się w górę, aby umocować krokwie. Nie miałem prawdzie pojęcia o zasadach tej sztuki, podobnie jak większość towarzyszy, ale dozorujący żołnierze pokrzykiwali zbyt znacząco w swoim ojczystym języku ukraińskim, aby miało się czas na zastanawianie się nad własną niemożnością.

Wkrótce baraki były ustawione. Do nas należało także wykonanie ich umeblowania. Na szczęście było ono nieskomplikowane. Całe urządzenie stanowiły drewniane dwukondygnacyjne prycze z gołymi deskami. Później dopiero przybyły sienniki i koce. …(…)”

Pierwsze dni w rozwadowskim obozie zrelacjonował także po wojnie inny więzień pochodzący z transportu z Wieliczki – Julian Flaszer. O to jego wspomnienie z pierwszego dnia w obozie w Rozwadowie:

„Zostaliśmy wprowadzeni na teren kilku baraków drewnianych, stojących na zalesionym wzgórzu, gdzie resztę dnia 1 września 1942 roku przebywaliśmy pod gołym niebem za drutami kolczastymi. (…) Przemówił morderca obozowy scharführer Schwammberger (komendant obozu przyp. red.): „Każdy ma w przeciągu pięciu minut złożyć do tych oto koszy i skrzyń wszelkie przedmioty wartościowe oraz pieniądze, pozostawiając sobie jedynie złotych 25 na osobę, w przeciwnym razie odbędzie „krótką drogę”. Wskazał przy tym, trzymanym w ręku, gotowym do strzału pistoletem cmentarz, który jest od owego miejsca oddalony zaledwie 100 kroków (…)”

Przydzielono ludzi do najpotworniejszej roboty, nigdy nikomu przydać się nie mogącej, np. do przerzucania kamieni dolomitowych z miejsca na miejsce, albo też kopania dołów, zasypywania ich i wyrównywania ich z powrotem (…) Były też inne roboty, które dzięki swemu rodzajowi powodowały częste kalectwa, a to tym bardziej, że adwokaci, lekarze, względnie fryzjerzy, aż do czasu podjęcia tych robót nigdy nie mieli nic wspólnego z pracami w hucie stalowej, ziejącej lawiną roztopionego metalu, syczącej łoskotem przeróżnych maszyn i suwnic. – wspominał Flajszer.

 

MW / MKDAK

Bibliografia: Archiwum Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji). Henryk Vogler „Autoportret z Pamięci” cz. II, Nachman Blumental „Dokument i Materiały Tom. I Obozy”, Tadeusz Kowalski „Obozy Hitlerowskie w Polsce południowo-wschodniej”.

© COPYRIGHT 2016-2023. Wszelkie Prawa zastrzeżone. Kopiowanie tekstów, zdjęć lub filmów bez zgody zabronione!