Mauzoleum żołnierzy konspiracji w Stalowej Woli

Mauzoleum tuż po otwarciu w 1947 r. (zbiory Muzeum Kedywu)

Po wojnie z Niemcami z inicjatywy żołnierza stalowowolskiej Armii Krajowej Władysława Kubikowskiego ps. „Kula” zrodził się pomysł wybudowania Mauzoleum dla poległych żołnierzy konspiracji antyniemieckiej w Stalowej Woli. Dla Władysława Kubikowskiego była to ważna inicjatywa, bardzo bliska jego serca gdyż nie dość, że sam należał do AK, to też w wojnie z Niemcami stracił syna, żołnierza AK Jerzego ps. „Mars”.

Tuż po zakończeniu okupacji niemieckiej, ale jeszcze przed oficjalnym zakończeniem się II wojny światowej, zawiązała się grupa osób, którzy jak Kubikowski stracili w wojnie z Niemcami bliską osobę. Pierwsze oficjalne spotkanie grupy odbyło się 1 marca 1945 roku przy ul. F-S (obecnie Wolności) w bloku nr 10 w mieszkaniu byłego żołnierza stalowowolskiej AK Jana Kajzera (seniora) ojca żołnierzy AK Jana ps. „Wieża” i brata poległego żołnierza Kedywu AK – Zygmunta ps. „Mały”. Na spotkaniu Władysław Kubikowski oddał cześć poległym w wojnie z Niemcami i oznajmił: „że wolą uczczenia ich pamięci chciałby wznieść Mauzoleum. Mauzoleum to winno być wybudowane, by było drogocenną pamiątką dla obecnych, jak również dla potomnych”. Następnie Władysław Kubikowski zadeklarował, że na ten cel przeznaczy 40 procent dochodów ze swojej restauracji, którą prowadził w swoim kinie „Stal” przy ul. C-X (obecnie Narutowicza, budynek Stokrotki). Jak się później okazało rodzina Kubikowskich na budowę Mauzoleum oddała całkowity dochód z kilku miesięcy by zrealizować cel.

Komitet Budowy Mauzoleum

Na spotkaniu u rodziny Kajzerów, plan Władysława Kubikowskiego przyjęty został z entuzjazmem i zawiązał się nieoficjalny jeszcze „Komitet Budowy Mauzoleum”. Kilka dni po spotkaniu u Kajzerów, a dokładnie 10 marca 1945 roku, organizatorzy Komitetu wystąpili do Starosty Powiatowego w Nisku o pozwolenie na zorganizowanie oficjalnie Komitetu Budowy Mauzoleum.

Pozwolenie na utworzenie Komitetu Starosta wydał Komitetowi jeszcze tego samego dnia i wkrótce ustalono członków komitetu, w którego skład weszli:

• Władysław Kubikowski, były żołnierz AK ps. „Kula”
• Mieczysław Szkaradziński, inżynier Zakładów Południowych w Stalowej Woli spokrewniony z żołnierzami AK
• Jan Kajzer, były żołnierz AK ps. „Wieża”
• Edward Perkowski
• Jadwiga Werlowa
• Piotr Ozdoba

Na protektorat nad projektem wyznaczeni zostali:

• ks. Józef Skoczyński, były kapelan stalowowolskiej AK ps. „Juliusz”
• Bronisław Chudzyński, dyrektor Zakładów Południowych w Stalowej Woli
• Roman Juszkiewicz, inżynier Zakładów Południowych w Stalowej Woli

Problemy z finansowaniem i budową

Po zatwierdzeniu ww. Komitetu przez Starostę szybko przystąpiono do dalszej organizacji Komitetu oraz do organizacji różnych imprez, z których dochody przeznaczone były na budowę Mauzoleum. Komitet zwrócił się także do związków zawodowych Zakładów Południowych (obecnie Huta Stalowa Wola) o pomoc finansową lecz związki ZP odmówiły pomocy. Choć ZP nie wsparł Komitetu finansowo to w późniejszym czasie pozwolił uczniom przyzakładowej szkoły pomagać przy budowie. Komitet zwrócił się także do Zakładów Lasów Państwowych w Rzeszowie aby ci udzielili zniżki na materiały drewniane potrzebne na budowę, lecz ci również odmówili twierdząc „że jeszcze jest czas na budowę pomników”. W tym czasie Komitet budowy napotkał jeszcze szereg problemów z finansowaniem i samą budową ale konsekwentnie dążył do założonego celu i starał się pokonywać wszelkie problemy.

Pomysłodawca projektu Władysław Kubikowski widząc opór nowych komunistycznych władz nie poddawał się i sam szukał kolejnych rozwiązań. Gdy udało mu się odzyskać jego Kino „Stal” (obecnie Stokrotka przy ul. Narutowicza), które zarekwirowali Niemcy, po uruchomienia kina rozpoczął organizować specjalne imprezy i pokazy filmowe, z których dochód całkowicie przeznaczył na budowę Mauzoleum.

Po załatwieniu wszelkich formalności z działalnością Komitetu Budowy Mauzoleum, 23 sierpnia 1945 roku KBM zwrócił się do Zarządu Miejskiego Stalowej Woli o bezpłatne przydzielenie ówczesnej kwatery nr III na Cmentarzu Komunalnym pod budowę Mauzoleum poległych w walce z okupantem.

Komitet Ekshumacyjny

Gdy przydzielona została kwatera pod budowę „Mauzoleum poległych w walce z okupantem niemieckim” i rozpoczęła się budowa, Komitet powołał tzw. Komitet Ekshumacyjny, do którego powołano byłych żołnierzy Armii Krajowej gdyż uznano, że ci mieli najlepszą wiedzę na temat poległych i miejsc, w których ginęli żołnierze konspiracji. W skład tego komitetu weszli:

• Mieczysław Potyrański ps. „Poraj”, żołnierz AK oddziału „Kmicica” Jan Orła-Wysockiego.
• Tadeusz Koźlik ps. „Cichy”, żołnierz NOW i AK Stalowa Wola
• Jan Kajzer, ojciec Jana ps. „Wieża” i Zygmunta ps. „Mały”, żołnierzy AK

Po stworzeniu listy poległych i rozpoznaniu miejsc pochówków, Komitet Ekshumacyjny wystąpił o pozwolenie na ekshumacje poległych. Ekshumacji dokonano na terenie północnego Podkarpacia gdzie polegli żołnierze, a także ekshumowano żołnierzy poległych w egzekucjach w Woli Zarczyckiej koło Sarzyny oraz w Pełkiniach koło Jarosławia i przede wszystkim ekshumowano pomordowanych w egzekucjach w Stalowej Woli, których uroczyście pochowano w Mauzoleum.

Cmentarz Wojenny w Stalowej Woli

Gdy istniało już Mauzoleum, w styczniu 1948 roku Komitet Budowy Mauzoleum zwrócił się do departamentu Administracji Budowlanej Ministerstwa Odbudowy Rzeczpospolitej Polskiej z projektem zatwierdzenia „Cmentarza Wojennego w Stalowej Woli”. Celem tego było wyznaczenie terenu Mauzoleum i przyległych grobów jako miejsca wyodrębnionego o szczególnym znaczeniu rangi wojskowej. Projekt Cmentarza Wojennego zatwierdziło Ministerstwo Odbudowy 28 stycznia 1948 roku.

Okres stalinowskich represji w PRL

Choć po 1945 roku udało się uzyskać pozwolenie, rozpocząć budowę i dokończyć Mauzoleum poległych żołnierzy konspiracji antyniemieckiej, to problemy z jego istnieniem można powiedzieć ciągną się po dziś dzień. W powojennym okresie brutalnego stalinizmu stalowowolskie Mauzoleum znalazło się także obiektem prześladowań komunistycznego aparatu bezpieczeństwa. Oryginalny projekt architektoniczny inżyniera Michała Panasa posiadał oprócz różnych patriotycznych elementów, trójwymiarową wieżę stanowiącą cztery krzyże.

Zamurowanie krzyży

W latach stalinowskich represji komuniści zabronili dokończyć reszty elementów ozdobnych odwołujących się do polskiego patriotyzmu i nakazano zamurować trójwymiarowy krzyż na wieży.

Oprócz zamurowania trójwymiarowego krzyża, komuniści nakazali sciągnąć pamiątkową tablicę, która początkowo była zamontowana na budynku dyrekcji Zakładów Południowych, a którą po wybudowaniu Mauzoleum uroczyście zamontowano w Mauzoleum.

W czasie mrocznego komunizmu, utrwalacze komunistycznej władzy zakazali też nazwania terenu wokół Mauzoleum „Cmentarzem Wojennym”, które to udało się wcześniej Komitetowi zatwierdzić z Ministerstwem Odbudowy RP.

Dopiero w 1981 roku w czasie „lekkiej odwilży”, dzięki staraniom działaczy NSZZ „Solidarność” udało się przywrócić krzyże na Mauzoleum, choć niestety nie w oryginalnej wersji zamierzonej przez architekta i takiej jak były na Mauzoleum wcześniej.

Lata współczesne

Po upadku komunizmu oryginalna tablica nigdy nie powróciła już na Mauzoleum, rzekomo została schowana przed komunistami i gdzieś zaginęła. Dopiero w latach 90-tych dzięki staraniom stalowowolskich organizacji kombatanckich udało się stworzyć nową, uzupełnioną o nazwiska wszystkich poległych w latach 1939-1944 w Stalowej Woli. Autorem nowej tablicy został mieszkający w USA mistrz Andrzej Pityński, który ofiarował jako dar nową tablicę i herb z polskim orłem.

Rewitalizacja 2022

W tym roku minęło 33 lata od upadku komunizmu i wciąż nie udaje się przywrócić oryginalnego krzyża na wierzy Mauzoleum w Stalowej Woli. Przez lata Fundacja KEDYW starała się i namawiała Radnych Miasta Stalowej Woli by rozważyli przywrócenie krzyży na wieży gdy będą prowadzone prace remontowe. Mimo licznych obietnic nie udało się tego do dziś wykonać. W 2022 roku gdy przewodniczący Rady Miejskiej Stanisław Sobieraj zgłosił projekt rewitalizacji Mauzoleum wydawało się, że wreszcie może się uda przywrócić krzyże, postawić tablice informacyjne i odgrodzić teren Cmentarza Wojennego by podkreślić jego znaczenie. Mimo przesłania przez Fundację zdjęć, oryginalnych projektów oraz dokumentów potwierdzających historię Mauzoleum, sprawa skończyła się jak zwykle. W 2022 roku w ramach „rewitalizacji” pomalowane zostało Mauzoleum farbą i zrobiony został na wieży daszek i pojawiła się rynna. A przywrócenie oryginalnych krzyży na wieży, władze znów nie uwzględniły!

Dziś, kilka miesięcy po wspomnianej rewitalizacji na Mauzoleum wyszły już na wieży pęknięcia na farbie, krzyże jakby same proszą się wciąż o ich odsłonięcie. Czy nasze współczesne, żyjące w wolności pokolenie stać na coś więcej niż tą bylejakość, która towarzyszy nam od PRL-u?

Marek Wróblewski

Bibliografia: Archiwum Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji), Dionizy Garbacz „Przechodniu, Pochyl Czoła”

© COPYRIGHT 2016-2023. Wszelkie Prawa zastrzeżone. Kopiowanie tekstów, zdjęć lub filmów bez zgody zabronione!