Mauzoleum tu偶 po otwarciu w 1947 r. (zbiory Muzeum Kedywu)
Po wojnie z Niemcami z inicjatywy 偶o艂nierza stalowowolskiej Armii Krajowej W艂adys艂awa Kubikowskiego ps. „Kula” zrodzi艂 si臋 pomys艂 wybudowania Mauzoleum dla poleg艂ych 偶o艂nierzy konspiracji antyniemieckiej w Stalowej Woli. Dla W艂adys艂awa Kubikowskiego by艂a to wa偶na inicjatywa, bardzo bliska jego serca gdy偶 nie do艣膰, 偶e sam nale偶a艂 do AK, to te偶 w wojnie z Niemcami straci艂 syna, 偶o艂nierza AK Jerzego ps. „Mars”.
Tu偶 po zako艅czeniu okupacji niemieckiej, ale jeszcze przed oficjalnym zako艅czeniem si臋 II wojny 艣wiatowej, zawi膮za艂a si臋 grupa os贸b, kt贸rzy jak Kubikowski stracili w wojnie z Niemcami blisk膮 osob臋. Pierwsze oficjalne spotkanie grupy odby艂o si臋 1 marca 1945 roku przy ul. F-S (obecnie Wolno艣ci) w bloku nr 10 w mieszkaniu by艂ego 偶o艂nierza stalowowolskiej AK Jana Kajzera (seniora) ojca 偶o艂nierzy AK Jana ps. „Wie偶a” i brata poleg艂ego 偶o艂nierza Kedywu AK – Zygmunta ps. „Ma艂y”. Na spotkaniu W艂adys艂aw Kubikowski odda艂 cze艣膰 poleg艂ym w wojnie z Niemcami i oznajmi艂: „偶e wol膮 uczczenia ich pami臋ci chcia艂by wznie艣膰 Mauzoleum. Mauzoleum to winno by膰 wybudowane, by by艂o drogocenn膮 pami膮tk膮 dla obecnych, jak r贸wnie偶 dla potomnych”. Nast臋pnie W艂adys艂aw Kubikowski zadeklarowa艂, 偶e na ten cel przeznaczy 40 procent dochod贸w ze swojej restauracji, kt贸r膮 prowadzi艂 w swoim kinie „Stal” przy ul. C-X (obecnie Narutowicza, budynek Stokrotki). Jak si臋 p贸藕niej okaza艂o rodzina Kubikowskich na budow臋 Mauzoleum odda艂a ca艂kowity doch贸d z kilku miesi臋cy by zrealizowa膰 cel.
Komitet Budowy Mauzoleum
Na spotkaniu u rodziny Kajzer贸w, plan W艂adys艂awa Kubikowskiego przyj臋ty zosta艂 z entuzjazmem i zawi膮za艂 si臋 nieoficjalny jeszcze „Komitet Budowy Mauzoleum”. Kilka dni po spotkaniu u Kajzer贸w, a dok艂adnie 10 marca 1945 roku, organizatorzy Komitetu wyst膮pili do Starosty Powiatowego w Nisku o pozwolenie na zorganizowanie oficjalnie Komitetu Budowy Mauzoleum.

Wniosek do Starosty o pozwolenie na utworzenie Komitetu Budowy Mauzoleum (fot. Muzeum Kedywu)
Pozwolenie na utworzenie Komitetu Starosta wyda艂 Komitetowi jeszcze tego samego dnia i wkr贸tce ustalono cz艂onk贸w komitetu, w kt贸rego sk艂ad weszli:
- W艂adys艂aw Kubikowski, by艂y 偶o艂nierz AK ps. „Kula”
- Mieczys艂aw Szkaradzi艅ski, in偶ynier Zak艂ad贸w Po艂udniowych w Stalowej Woli spokrewniony z 偶o艂nierzami AK
- Jan Kajzer, by艂y 偶o艂nierz AK ps. „Wie偶a”
- Edward Perkowski
- Jadwiga Werlowa
- Piotr Ozdoba
Na protektorat nad projektem wyznaczeni zostali:
- ks. J贸zef Skoczy艅ski, by艂y kapelan stalowowolskiej AK ps. „Juliusz”
- Bronis艂aw Chudzy艅ski, dyrektor Zak艂ad贸w Po艂udniowych w Stalowej Woli
- Roman Juszkiewicz, in偶ynier Zak艂ad贸w Po艂udniowych w Stalowej Woli

Zawiadomienie Starosty w sprawie utworzenia Zarz膮du. (fot. Muzeum Kedywu)
Problemy z finansowaniem i budow膮
Po zatwierdzeniu ww. Komitetu przez Starost臋 szybko przyst膮piono do dalszej organizacji Komitetu oraz do organizacji r贸偶nych imprez, z kt贸rych dochody przeznaczone by艂y na budow臋 Mauzoleum. Komitet zwr贸ci艂 si臋 tak偶e do zwi膮zk贸w zawodowych Zak艂ad贸w Po艂udniowych (obecnie Huta Stalowa Wola) o pomoc finansow膮 lecz zwi膮zki ZP odm贸wi艂y pomocy. Cho膰 ZP nie wspar艂 Komitetu finansowo to w p贸藕niejszym czasie pozwoli艂 uczniom przyzak艂adowej szko艂y pomaga膰 przy budowie. Komitet zwr贸ci艂 si臋 tak偶e do Zak艂ad贸w Las贸w Pa艅stwowych w Rzeszowie aby ci udzielili zni偶ki na materia艂y drewniane potrzebne na budow臋, lecz ci r贸wnie偶 odm贸wili twierdz膮c „偶e jeszcze jest czas na budow臋 pomnik贸w”. W tym czasie Komitet budowy napotka艂 jeszcze szereg problem贸w z finansowaniem i sam膮 budow膮 ale konsekwentnie d膮偶y艂 do za艂o偶onego celu i stara艂 si臋 pokonywa膰 wszelkie problemy.
Pomys艂odawca projektu W艂adys艂aw Kubikowski widz膮c op贸r nowych komunistycznych w艂adz nie poddawa艂 si臋 i sam szuka艂 kolejnych rozwi膮za艅. Gdy uda艂o mu si臋 odzyska膰 jego Kino „Stal” (obecnie Stokrotka przy ul. Narutowicza), kt贸re zarekwirowali Niemcy, po uruchomienia kina rozpocz膮艂 organizowa膰 specjalne imprezy i pokazy filmowe, z kt贸rych doch贸d ca艂kowicie przeznaczy艂 na budow臋 Mauzoleum.

Plakat Kina „Stal” (fot. domena publiczna)
Po za艂atwieniu wszelkich formalno艣ci z dzia艂alno艣ci膮 Komitetu Budowy Mauzoleum, 23 sierpnia 1945 roku KBM zwr贸ci艂 si臋 do Zarz膮du Miejskiego Stalowej Woli o bezp艂atne przydzielenie 贸wczesnej kwatery nr III na Cmentarzu Komunalnym pod budow臋 Mauzoleum poleg艂ych w walce z okupantem.

Wniosek do Zarz膮du Miejskiego w Stalowej Woli w sprawie przydzielenia kwatery na Mauzoleum (fot. Muzeum Kedywu)
Komitet Ekshumacyjny
Gdy przydzielona zosta艂a kwatera pod budow臋 „Mauzoleum poleg艂ych w walce z okupantem niemieckim” i rozpocz臋艂a si臋 budowa, Komitet powo艂a艂 tzw. Komitet Ekshumacyjny, do kt贸rego powo艂ano by艂ych 偶o艂nierzy Armii Krajowej gdy偶 uznano, 偶e ci mieli najlepsz膮 wiedz臋 na temat poleg艂ych i miejsc, w kt贸rych gin臋li 偶o艂nierze konspiracji. W sk艂ad tego komitetu weszli:
- Mieczys艂aw Potyra艅ski ps. „Poraj”, 偶o艂nierz AK oddzia艂u „Kmicica” Jan Or艂a-Wysockiego.
- Tadeusz Ko藕lik ps. „Cichy”, 偶o艂nierz NOW i AK Stalowa Wola
- Jan Kajzer, ojciec Jana ps. „Wie偶a” i Zygmunta ps. „Ma艂y”, 偶o艂nierzy AK
Po stworzeniu listy poleg艂ych i rozpoznaniu miejsc poch贸wk贸w, Komitet Ekshumacyjny wyst膮pi艂 o pozwolenie na ekshumacje poleg艂ych. Ekshumacji dokonano na terenie p贸艂nocnego Podkarpacia gdzie polegli 偶o艂nierze, a tak偶e ekshumowano 偶o艂nierzy poleg艂ych w egzekucjach w Woli Zarczyckiej ko艂o Sarzyny oraz w Pe艂kiniach ko艂o Jaros艂awia i przede wszystkim ekshumowano pomordowanych w egzekucjach w Stalowej Woli, kt贸rych uroczy艣cie pochowano w Mauzoleum.
Cmentarz Wojenny w Stalowej Woli
Gdy istnia艂o ju偶 Mauzoleum, w styczniu 1948 roku Komitet Budowy Mauzoleum zwr贸ci艂 si臋 do departamentu Administracji Budowlanej Ministerstwa Odbudowy Rzeczpospolitej Polskiej z projektem zatwierdzenia „Cmentarza Wojennego w Stalowej Woli”. Celem tego by艂o wyznaczenie terenu Mauzoleum i przyleg艂ych grob贸w jako miejsca wyodr臋bnionego o szczeg贸lnym znaczeniu rangi wojskowej. Projekt Cmentarza Wojennego zatwierdzi艂o Ministerstwo Odbudowy 28 stycznia 1948 roku.

Zatwierdzenie projektu „Cmentarza Wojennego w Stalowej Woli” przez Ministerstwo Odbudowy (fot. Muzeum Kedywu)
Okres stalinowskich represji w PRL
Cho膰 po 1945 roku uda艂o si臋 uzyska膰 pozwolenie, rozpocz膮膰 budow臋 i doko艅czy膰 Mauzoleum poleg艂ych 偶o艂nierzy konspiracji antyniemieckiej, to problemy z jego istnieniem mo偶na powiedzie膰 ci膮gn膮 si臋 po dzi艣 dzie艅. W powojennym okresie brutalnego stalinizmu stalowowolskie Mauzoleum znalaz艂o si臋 tak偶e obiektem prze艣ladowa艅 komunistycznego aparatu bezpiecze艅stwa. Oryginalny projekt architektoniczny in偶yniera Micha艂a Panasa posiada艂 opr贸cz r贸偶nych patriotycznych element贸w, tr贸jwymiarow膮 wie偶臋 stanowi膮c膮 cztery krzy偶e.

Zdj臋cie oryginalnego rysunku in偶yniera Micha艂a Panasa (fot. zbiory J.Kajzera, L. Tyrakowski)
Zamurowanie krzy偶y
W latach stalinowskich represji komuni艣ci zabronili doko艅czy膰 reszty element贸w ozdobnych odwo艂uj膮cych si臋 do polskiego patriotyzmu i nakazano zamurowa膰 tr贸jwymiarowy krzy偶 na wie偶y.

Mauzoleum z zamurowanym krzy偶em, 1950 r. (zbiory Jana Kajzera „Wie偶y”)
Opr贸cz zamurowania tr贸jwymiarowego krzy偶a, komuni艣ci nakazali sci膮gn膮膰 pami膮tkow膮 tablic臋, kt贸ra pocz膮tkowo by艂a zamontowana na budynku dyrekcji Zak艂ad贸w Po艂udniowych, a kt贸r膮 po wybudowaniu Mauzoleum uroczy艣cie zamontowano w Mauzoleum.

Po艣wi臋cenie oryginalnej tablicy Mauzoleum przez ks. J贸zefa Skoczy艅skiego, kt贸ra zakazali komuni艣ci (fot. zbiory Jana Kajzera „Wie偶y”)
W czasie mrocznego komunizmu, utrwalacze komunistycznej w艂adzy zakazali te偶 nazwania terenu wok贸艂 Mauzoleum „Cmentarzem Wojennym”, kt贸re to uda艂o si臋 wcze艣niej Komitetowi zatwierdzi膰 z Ministerstwem Odbudowy RP.
Dopiero w 1981 roku w czasie „lekkiej odwil偶y”, dzi臋ki staraniom dzia艂aczy NSZZ „Solidarno艣膰” uda艂o si臋 przywr贸ci膰 krzy偶e na Mauzoleum, cho膰 niestety nie w oryginalnej wersji zamierzonej przez architekta i takiej jak by艂y na Mauzoleum wcze艣niej.
Lata wsp贸艂czesne
Po upadku komunizmu oryginalna tablica nigdy nie powr贸ci艂a ju偶 na Mauzoleum, rzekomo zosta艂a schowana przed komunistami i gdzie艣 zagin臋艂a. Dopiero w latach 90-tych dzi臋ki staraniom stalowowolskich organizacji kombatanckich uda艂o si臋 stworzy膰 now膮, uzupe艂nion膮 o nazwiska wszystkich poleg艂ych w latach 1939-1944 w Stalowej Woli. Autorem nowej tablicy zosta艂 mieszkaj膮cy w USA mistrz Andrzej Pity艅ski, kt贸ry ofiarowa艂 jako dar now膮 tablic臋 i herb z polskim or艂em.
Rewitalizacja 2022
W tym roku min臋艂o 33 lata od upadku komunizmu i wci膮偶 nie udaje si臋 przywr贸ci膰 oryginalnego krzy偶a na wierzy Mauzoleum w Stalowej Woli. Przez lata Fundacja KEDYW stara艂a si臋 i namawia艂a Radnych Miasta Stalowej Woli by rozwa偶yli przywr贸cenie krzy偶y na wie偶y gdy b臋d膮 prowadzone prace remontowe. Mimo licznych obietnic nie uda艂o si臋 tego do dzi艣 wykona膰. W 2022 roku gdy przewodnicz膮cy Rady Miejskiej Stanis艂aw Sobieraj zg艂osi艂 projekt rewitalizacji Mauzoleum wydawa艂o si臋, 偶e wreszcie mo偶e si臋 uda przywr贸ci膰 krzy偶e, postawi膰 tablice informacyjne i odgrodzi膰 teren Cmentarza Wojennego by podkre艣li膰 jego znaczenie. Mimo przes艂ania przez Fundacj臋 zdj臋膰, oryginalnych projekt贸w oraz dokument贸w potwierdzaj膮cych histori臋 Mauzoleum, sprawa sko艅czy艂a si臋 jak zwykle. W 2022 roku w ramach „rewitalizacji” pomalowane zosta艂o Mauzoleum farb膮 i zrobiony zosta艂 na wie偶y daszek i pojawi艂a si臋 rynna. A przywr贸cenie oryginalnych krzy偶y na wie偶y, w艂adze zn贸w nie uwzgl臋dni艂y!
Dzi艣, kilka miesi臋cy po wspomnianej rewitalizacji na Mauzoleum wysz艂y ju偶 na wie偶y p臋kni臋cia na farbie, krzy偶e jakby same prosz膮 si臋 wci膮偶 o ich ods艂oni臋cie. Czy nasze wsp贸艂czesne, 偶yj膮ce w wolno艣ci pokolenie sta膰 na co艣 wi臋cej ni偶 t膮 bylejako艣膰, kt贸ra towarzyszy nam od PRL-u?

Wie偶a Mauzoleum wzbogacona o rynn臋 w 2022 roku. (fot. M. Wr贸blewski)
Marek Wr贸blewski
Bibliografia: Archiwum Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji), Dionizy Garbacz „Przechodniu, Pochyl Czo艂a”
漏 COPYRIGHT 2016-2023. Wszelkie Prawa zastrze偶one. Kopiowanie tekst贸w, zdj臋膰 lub film贸w bez zgody zabronione!