Dawna siedziba i wi臋zienie Gestapo przy dzisiejszej ul. ks. Skoczy艅skiego 26 (fot. MKDAK)
18 marca 1944 roku pad艂 rozkaz o odwo艂aniu akcji „31” w Stalowej Woli, kt贸rej celem by艂o odbicie z niemieckiego wi臋zienia komendanta Obwodu Nisko-Stalowa Wola Armii Krajowej kpt. Kazimierza Pilata „Zaremb臋” oraz innych wi臋zionych przez Niemc贸w w siedzibie Gestapo w Stalowej Woli.

Kazimierz Pilat ps. „Zaremba” (fot. Muzeum Regionalne w Stalowej Woli)
Akcja skrupulatnie przygotowywana od kilku dni, prawdopodobnie nie dosz艂a do skutku z powodu zbyt wysokiego ryzyka. Mog艂a bowiem ucierpie膰 stalowowolska spo艂eczno艣膰,聽wobec kt贸rej okupant m贸g艂 zastosowa膰 represje. Ca艂y plan odbicia Pilata odwo艂any zosta艂 z chwil膮 otrzymania wiadomo艣ci o 艣mierci komendanta.
Samo aresztowanie komendanta Obwodu Nisko-Stalowa Wola Armii Krajowej kpt. Kazimierza Pilata ps. „Zaremba”, wywo艂a艂o nie ma艂y strach w艣r贸d wszystkich konspirator贸w ze Stalowej Woli i Rozwadowa. St膮d informacja o jego uwi臋zieniu jeszcze tego samego dnia trafi艂a do dow贸dztwa Podokr臋gu AK Rzesz贸w (krypt. 鈥濿oda鈥) i Inspektoratu AK Mielec (krypt. 鈥濶owela鈥). W贸wczas komendant 鈥濶oweli鈥 mjr Stefan 艁uczy艅ski ps. 鈥濨oryna鈥 podj膮艂 decyzj臋 o jak najszybszym przeprowadzeniu akcji odbicia Pilata. Celem mia艂o by膰 wi臋zienie tajnej policji Gestapo przy 贸wczesnej ul. Bismarckstrasse (przedwojenna E-P, dzi艣 ul. ks. Skoczy艅skiego 26) w Stalowej Woli.
Dzie艅 po aresztowaniu 鈥瀂aremby鈥
Z raportu do Podokr臋gu AK Rzesz贸w wynika, 偶e razem z Pilatem w piwnicach Gestapo przebywa艂o jeszcze oko艂o 30 os贸b zwi膮zanych z dzia艂alno艣ci膮 konspiracyjn膮 w strukturach AK. W ten spos贸b ranga tej akcji z automatu zosta艂a uznana za trudniejsz膮 w realizacji. Dlatego te偶 nowym dow贸dc膮 akcji, kt贸ra p贸藕niej otrzyma艂a kryptonim 鈥31鈥, zosta艂 sam oficer dywersji Kedywu podokr臋gu 鈥濿ody鈥 (Rzesz贸w) Zenon Sobota 鈥炁歸ida鈥. Przemawia艂o za nim m.in. wcze艣niejsze opanowania wi臋zienia w Ja艣le i uwolnienie stamt膮d wszystkich aresztowanych.
Pierwsze rozkazy 鈥炁歸idy鈥 dotyczy艂y raczej kwestii formalnych, wynikaj膮cych z zaistnia艂ej sytuacji, jak r贸wnie偶 wydanie wytycznych, co do postawienia w stan gotowo艣ci pierwszych zespo艂贸w bojowych. Jednym z nich by艂a grupa Kedywu pod dow贸dztwem Stanis艂awa Be艂偶y艅skiego 鈥濳reta鈥, w sk艂ad kt贸rej wesz艂o 12 偶o艂nierzy zaopatrzonych w bro艅 kr贸tk膮, maszynow膮 oraz granaty. Dodatkowo zaalarmowany zosta艂 Podokr臋g 鈥濿oda鈥 i Obw贸d 鈥濲esiotr鈥 (Jaros艂aw) na wypadek ewentualnego przewiezienia tam w艂a艣nie wi臋藕ni贸w ze Stalowej Woli. W贸wczas akcja odbicia mog艂aby by膰 przeprowadzona w Rzeszowie lub Jaros艂awiu.
Stan gotowo艣ci

Zenon Sobota ps. „艢wida”
Kwatera przewidziana dla sztabu kierowania akcj膮 鈥31鈥 ulokowana zosta艂a w Rozwadowie. Tam w艂a艣nie podj臋to decyzj臋, 偶e uderzenie nast膮pi w czwartek 16 marca, o godzinie 21.30. W akcj臋 zaanga偶owanych zosta艂o blisko 100 os贸b, w tym oddzia艂y AK m.in. tarnobrzeskich 鈥濲臋drusi贸w鈥, 鈥濼ygrysa鈥 (Miko艂aja Turczyna), 鈥濴wa鈥 (Henryka Paterka), czy 鈥濳micica鈥 (Jana Or艂a-Wysockiego). Sam plan odbicia聽wi臋藕ni贸w wydawa艂 si臋 precyzyjny, dopracowany w najmniejszych szczeg贸艂ach. 艢wiadczy膰 mo偶e o tym fragment z raportu akcji: 鈥濿 zwi膮zku z przewidzianym wycofaniem oddzia艂贸w i ewakuacj膮 odbitych wi臋藕ni贸w za San przygotowano 艣rodki przewozowe w postaci 2 艂odzi o 艂膮cznej pojemno艣ci na 18 os贸b. W dniu akcji dojdzie jeszcze 2 艂odzie na oko艂o 20 os贸b. Dla zabezpieczenia przewozu oddzia艂贸w i wi臋藕ni贸w przygotowano utworzenie na obu brzegach Sanu odpowiednio bronionych przycz贸艂k贸w鈥.
Akcj臋 uderzenia na Gestapo mia艂 poprzedzi膰 szereg wydarze艅. Dok艂adnie o godzinie 21, mia艂 si臋 rozpocz膮膰 alarm lotniczy dla Stalowej Woli, nast臋pnie mia艂a zosta膰 zerwana wszelka 艂膮czno艣膰 telefoniczna i telegraficzna. Sam atak poprzedzony mia艂 by膰 seri膮 detonacji na mie艣cie. Wszystko po to, by w poczynania Niemc贸w, wprowadzi膰 jak najwi臋ksze zamieszanie. Zadbano r贸wnie偶 o fa艂szywy przekaz dow贸dc贸w akcji. W tym celu zbieg艂ych z niewoli niemieckiej czterech Sowiet贸w mia艂o w j臋zyku rosyjskim wydawa膰 rozkazy, gdyby nagle dosz艂o do potyczki z Wehrmachtem (stacjonowali w贸wczas w budynku gimnazjum w pobli偶u Gestapo).聽Jednak tego dnia na odprawie dow贸dc贸w grup uderzeniowych podj臋to decyzj臋, by akcja 鈥31鈥 przeniesiona zosta艂a na kolejny dzie艅.
Tragiczna wiadomo艣膰 i jej konsekwencje
W pi膮tek 17 marca rozpocz臋艂o si臋 drugie podej艣cie w kwestii ratowania komendanta 鈥瀂aremby鈥. O zmierzchu wszyscy byli ju偶 na swoich stanowiskach. Zosta艂y zablokowane drogi 艂膮cz膮ce Rozwad贸w ze Stalow膮 Wol膮 i Niskiem. W Jastkowicach czeka艂y ju偶 kwatery dla ewentualnych rannych. Obstawiona zosta艂a ca艂a niemiecka dzielnica. Stanis艂aw Be艂偶y艅ski 鈥濳ret鈥 i Stanis艂aw So艂tys 鈥濿贸jt鈥 (oficerowie Kedywu) czekali na rozw贸j sytuacji. Pierwszy z nich, po wysadzeniu drzwi wej艣ciowych mia艂 wej艣膰 do budynku wraz ze swoj膮 grup膮 uderzeniow膮 w sk艂adzie: 鈥濵a艂y鈥 (Zygmunt Kajzer), 鈥濳ot鈥, 鈥濭ro藕ny鈥 (Feliks Ambrozik) i 鈥濷stoja鈥 (Zbigniew Pilawski). Drugi wraz z tr贸jk膮 swoich 偶o艂nierzy mia艂 uwolni膰 wi臋藕ni贸w.
Jednak po raz kolejny akcja przesuni臋ta zosta艂a na kolejny dzie艅. W sprawozdaniu plac贸wki AK 鈥濿ilcze 艁yko鈥 (Rozwad贸w) zaraportowane zosta艂o, 偶e powodem od艂o偶enia akcji by艂o 鈥瀘stre pogotowie zarz膮dzone przez wroga鈥.
Kolejny dzie艅, kolejna mobilizacja. Wszyscy na stanowiskach. Wydaje si臋, 偶e konfrontacja z Niemcami jest nieunikniona i wtedy na odprawie podj臋te zostaje ustalenie o ca艂kowitym zerwaniu gotowo艣ci do ataku. Pow贸d? Informacja o 艣mierci komendanta kpt. in偶. Kazimierza Pilata. T臋 smutn膮 wiadomo艣膰 mia艂 przekaza膰 niemiecki lekarz naczelny dr Richard Herbold, a jej odbiorc膮 zosta艂 dr Henryk Trojanowski ps. 鈥濴ena鈥, lekarz stalowowolskiej AK.
S艂uszno艣膰 odwo艂ania ca艂ej akcji, nieprzeprowadzenia pr贸by ratunku komendanta Pilata i pozosta艂ych wi臋藕ni贸w, budzi b膮d藕, co b膮d藕 wiele kontrowersji. Jedn膮 z nich mo偶e by膰 fakt, oddelegowania 鈥炁歸idy鈥 w najbardziej zaawansowanym momencie akcji 鈥31鈥 do Krakowa celem odbicia z tamtejszego wi臋zienia W艂adys艂awa Banasia (ta akcja r贸wnie偶 nie dosz艂a do skutku). Niekt贸rzy zaanga偶owani w t臋 akcj臋 wspominali r贸wnie偶 o s艂abym uzbrojeniu oddzia艂贸w, jak r贸wnie偶 o ewentualnych represjach, kt贸re po akcji mog艂yby spa艣膰 na miejscow膮 ludno艣ci. Dzi艣 trudno docieka膰 faktycznych przyczyn takiego rozwoju wydarze艅 z po艂owy marca 1944 roku.聽Sam Komendant Pilat w toku brutalnego 艣ledztwa, ci臋偶kich tortur nikogo nie wyda艂 i nie wsypa艂. Podobno przed 艣mierci膮 mia艂 powiedzie膰 do wsp贸艂wi臋藕ni贸w: 鈥濨oli mnie strasznie g艂owa. Powiedzcie, 偶e nikogo nie zdradzi艂em鈥.
Miko艂aj Fo艂ta
Bibliografia: Archiwum Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji), Walenty Sowa 鈥瀂gina艂 jak bohater鈥, Dionizy Garbacz 鈥濨runatne lata鈥.
漏 COPYRIGHT 2016-2023. Wszelkie Prawa zastrze偶one. Kopiowanie tekst贸w, zdj臋膰 lub film贸w bez zgody zabronione!