Konspiracja w Stalowej Woli
Od pocz膮tku niemieckiej okupacji, czyli ju偶 od 1939 r. na terenach Stalowej Woli i okolic pr臋偶nie powstawa艂y grupy konspiracyjne, szczeg贸lnie w Zak艂adach Po艂udniowych Centralnego Okr臋gu Przemys艂owego (COP) oraz na rozwadowskiej kolei. W wyniku r贸偶nych przekszta艂ce艅 i聽akcji scaleniowych ostatecznie wi臋kszo艣膰 kom贸rek konspiracyjnych wesz艂a pocz膮tkowo w sk艂ad Zwi膮zku Walki Zbrojnej (ZWZ), a po 1942 r. do Armii Krajowej jako konspiracyjne Si艂y Zbrojne Polskiego Pa艅stwa Podziemnego.
W latach 1939-1945 dzia艂a艂y w Stalowej Woli nast臋puj膮ce grupy:
- S艂u偶ba Zwyci臋stwu Polsce (SZP) – (1939-1940)
- Zwi膮zek Odwetu „Muszkieter贸w” – (1939-1940)
- Komenda Obro艅c贸w Polski (KOP) – grupa sabotazowo-dywersyjna w Zak艂adach Po艂udniowych (dow贸dca Pr臋dkowski). – (1939-1940)
- Polska Niepodleg艂a聽(PN) „Centrum” Obw贸d 鈥濩-VI鈥 – (1939-1942)
- Zwi膮zek Walki Zbrojnej (ZWZ) – 1940 -1942
- Sabota偶owo-dywersyjny „Zwi膮zek Odwetu” ZWZ krypt. „SC” na COP – (1940-1943) (wcielony do Kedywu AK)
- „Szare Szeregi” ZHP (harcerstwo podlegaj膮ce ZWZ) – (komendant W艂adys艂aw Lutecki) (1940-1945)
- Bataliony Ch艂opskie (BCh)
- Narodowa Organizacja Wojskowa (NOW) – (1939-1944)
- Narodowa Organizacja Wojskowa Kobiet (NOWK) – (1941-1944)
- Armia Krajowa Obw贸d Nisko – Stalowa Wola- (1942-1945)
- Komenda Obwodu w Stalowej Woli krypt. „Niwa, „Fc”, „Nale艣nik”, „150”
- Kedyw Obwodu krypt. „G贸rka” w Rozwadowie
- Plac贸wka „Wilcze 艁yko”, „152” w Rozwadowie
- Plac贸wka „Pelargonja”, „154” w Stalowej Woli
- Plac贸wka „Nasturcja”, „156” w Nisku
- Plac贸wka „R贸偶a”, „Regina”, „158” w Rudniku nad Sanem
- Plac贸wka „160” w Je偶owem
- Podobw贸d „Wrzos” w Ulanowie
- Partyzancki Oddzia艂 le艣ny OP-33 „Kmicica” Jana Or艂a (po wojnie Jan Orze艂-Wysocki)
- Wywiad strategiczny „Wsch贸d” AK na COP i Kolei w Rozwadowie
- Korpus Zachodni AK
- Wojskowa S艂u偶ba Kobiet (WSK)
- Komenda Obwodu w Stalowej Woli krypt. „Niwa, „Fc”, „Nale艣nik”, „150”
Po 1944 r. w okolicy Stalowej Woli zawi膮za艂 si臋 oddzia艂 Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (NZW) „Tarzana” Tadeusza Gajdy, kt贸ry podj膮艂 dalsz膮 walk臋 z sowieckim naje藕d藕c膮 i polskimi komunistami. Oddzia艂 przesta艂 istnie膰 wraz ze 艣mierci膮 dow贸dcy, na kt贸rym komuni艣ci wykonali wyrok w 1946 r.
Obw贸d Nisko-Stalowa Wola Armii Krajowej krypt. „150”
Obw贸d obejmuj膮cy tereny Stalowej Woli, Niska i okolic obejmowa艂 obszar od wsi Turbia na p贸艂noc od Stalowej Woli, a偶 do wsi Je偶owe. Na zachodzie si臋ga艂 od wiosek pow. tarnobrzeskiego a偶 po wsie le偶膮ce na prawym brzegu Sanu na wschodzie. Obw贸d ten cz臋sto by艂 nazywany ni偶a艅skim, cho膰 ju偶 w we wspomnieniach partyzant贸w i r贸偶nych dokumentach pojawia si臋 cz臋sto nazwa Nisko – Stalowa Wola wraz z r贸偶nymi kryptonimami, kt贸re przez okres wojny by艂y zmieniane lub dodawane.
Komenda Obwodu Nisko-Stalowa Wola w Stalowej Woli krypt. „150”
Stalowa Wola ze wzgl臋du na jej pot臋偶ne Zak艂ady Po艂udniowe Centralnego Okr臋gu Przemys艂owego (COP) i rozrastaj膮ce si臋 osiedla mieszkalne, zacz臋艂a stanowi膰 pot臋g臋 w regionie, st膮d te偶 zacz臋to nazywa膰 obw贸d „obwodem Nisko-Stalowa Wola”. Z reszt膮 ju偶 od pocz膮tku przemianowania Zwi膮zku Walki Zbrojnej (ZWZ) na Armi臋 Krajow膮, Komenda Obwodu mie艣ci艂a si臋 prawie do ko艅ca istnienia AK w Stalowej Woli, dlatego prawdopodobnie takiej nazwy cz臋sto u偶ywano by okre艣li膰 obszar dzia艂alno艣ci obwodu.
Kryptonimy obwodu
W r贸偶nych dokumentach, meldunkach i korespondencjach AK jak i w dokumentach operacyjnych Urz臋du Bezpiecze艅stwa (UB), Obw贸d ni偶a艅sko-stalowowolski nosi艂 kryptonimy „Nale艣nik”, „Niwa”, „Fc” i „150”. Najcz臋艣ciej jednak pojawia si臋 „Niwa”.
Poni偶ej opisy plac贸wek i oddzia艂贸w, kt贸re wchodzi艂y w sk艂ad obwodu Nisko-Stalowa Wola AK:
Plac贸wka AK w Stalowej Woli „154”
W Stalowej Woli dow贸dztwo AK prowadzi艂o Komend臋 Obwodu krypt. „150” oraz punkt kontaktowy o krpyt. „154”, kt贸ry pocz膮tkowo mie艣ci艂 si臋 w sklepie Czes艂awa Cubery ps. „Cygan” przy ul. Wolno艣ci w budynku dzisiejszego Urz臋du Miasta, a po wysiedleniu przez Niemc贸w Polak贸w sklep zosta艂 przeniesiony do jednego z lokali na ul. Narutowicza, tam te偶 przeniesiono punkt kontaktowy „154”.
Na terenie miasta dzia艂a艂o r贸wnie偶 kilka miejsc kontaktowych m.in. w sto艂贸wce „Gospody” (dzisiejszy budynek Telewizji Miejskiej przy ul. ks. Popie艂uszki) oraz w Zak艂adach Po艂udniowych, gdzie dzia艂a艂y聽grupy dywersyjne oraz siatka wywiadu strategicznego AK.
Plac贸wka AK w Rozwadowie „Wilcze 艁yko”, „152”
Rozwad贸w i Charzewice dzisiejsze dzielnice Stalowej Woli w okresie niemieckiej okupacji by艂y osobnymi miasteczkami. W Rozwadowie mie艣ci艂a si臋 Plac贸wka AK o krypt. „Wilcze 艁yko”, „152”. Plac贸wka najcz臋艣ciej nazywana w zapiskach „Wilcze 艁yko” by艂a niegdy艣 plac贸wk膮 ZWZ, kt贸ra uformowa艂a si臋 ju偶 na pocz膮tku wojny i dzia艂a nieformalnie, a偶 do po艂膮czenia jej z ZWZ w 1940 r., a nast臋pnie w 1942 r. z AK. G艂贸wnym punktem kontaktowym „Wilczego 艁yka” by艂 podziemny tunel i kryj贸wka, kt贸ra mie艣ci艂a si臋 pod domami dow贸dcy plac贸wki J贸zefa Wachsmana-Kruczkiewicza ps. „Wolski” oraz domu rodziny Cacaj贸w聽na ul. Zielonej.
„Wilcze 艁yko” posiada艂o r贸wnie偶 kilka punkt贸w kontaktowych w mieszkaniach 偶o艂nierzy przy rozwadowskim rynku. Jak wiemy ze wspomnie艅 偶o艂nierzy „Wilczego 艁yka” plac贸wka posiada艂a dwa punkty, w kt贸rych przechowywano bro艅 dla plac贸wki. Pierwszy taki punkt znajdowa艂 si臋 w kryj贸wce pod wspomnianym domem Cacaj贸w, gdzie przechowywa艂 j膮 Karol Cacaj ps. „Orzech”, drugi punkt mie艣ci艂 si臋 w domu przy Rynku 49 gdzie bro艅 przechowywa艂 komendant plac贸wki J贸zef Wachsman-Kruczkiewicz ps. „Wolski” oraz jego z-ca J贸zef Cio艂kosz ps. „Konar”.
Plac贸wa rozwadowska posiada艂a cztery plutony, kt贸re obejmowa艂y tereny: Miasto Rozwad贸w, Rozwad贸w dworzec i kolei PKP, Pilch贸w-Turbia, Charzewice i Jastkowice na prawym brzegu Sanu.
Plac贸wka AK w Nisku „156”
W Nisku opr贸cz plac贸wki m臋skiej funkcjonowa艂a r贸wnie偶 plac贸wka 偶e艅ska AK, kt贸r膮 dowodzi艂a Antonina Dziatkiewicz ps. „Paprocka, „Diana”.
Plac贸wka AK w Rudniku nad Sanem „R贸偶a”, „Regina”, „158”
Konspiracyjna plac贸wka w Rudniku nad Sanem zacz臋艂a swoja dzia艂alno艣膰 w 1940 r. jako struktury ZWZ. Po powo艂aniu AK sta艂a si臋 plac贸wk膮 Obwodu Nisko-Stalowa Wola AK. Po wpadce rozwadowskiego Kedywu, baza Kedywu zosta艂a przeniesiona do Rudnika jak i Komenda Obwodu, kt贸ra funkcjonowa艂a tam do rozwi膮zania AK.
Plac贸wka AK Je偶owe „160”
Plac贸wka obejmowa艂a tereny dzisiejszej gminy i wsi Je偶owe.
Kedyw AK obwodu Nisko-Stalowa Wola w Rozwadowie聽krypt. „G贸rka”
W maju 1943 r. na rozkaz Dow贸dcy Armii Krajowej gen. Stefana Roweckiego ps. „Grot”, Komendant Obwodu „Niwa” Kazimierz Pilat ps. „Zaremba” powo艂a艂 i rozkaza艂 utworzenie Kierownictwa Dywersji w skr贸cie „Kedyw”. By艂 to oddzia艂 specjalny sabota偶owo-dywersyjny, kt贸rego baz臋 ulokowano na strychu przedwojennego „Kina Polonia” zwanego potocznie „Kinem Skoczka”. Baza Kedywu mie艣ci艂a si臋 na wspomnianym strychu kina (dzisiejsze Muzeum) przy ul. Strzeleckiej 24 (dzisiejszej ul. Stanis艂awa Be艂偶y艅skiego 18) i nazywano baz臋 „G贸rk膮”. Baz臋 Kedywu w Rozwadowie Niemcy odkryli 18 maja 1944 r. Po stoczonej bitwie z Niemcami zgin膮艂 w贸wczas dow贸dca Kedywu Stanis艂aw Be艂偶y艅ski ps. „Kret” oraz Stanis艂aw Szumielewicz ps.”Kryspin”. Wkr贸tce po tym wydarzeniu baz臋 Kedywu Obwodu „Niwa” przeniesiono do Rudnika nad Sanem. Rudnicki Kedyw jednak d艂ugo nie istnia艂, wkr贸tce wkroczy艂y wojska sowieckie i AK zosta艂o rozwi膮zane.
Oddzialy Spejclane podlegaj膮ce Obwodowi Nisko-Stalowa Wola
Opr贸cz Szko艂y Podchor膮偶ych w聽Obwodzie „Niwa” dzia艂a艂o kilka ro偶nych „oddzia艂贸w specjalnych”, kt贸re podlega艂y Komendantowi Obwodu. W Stalowej Woli na terenie Zak艂ad贸w Po艂udniowych dzia艂a艂 wspomniany Wywiad Strategiczny AK, podobnie w Rozwadowie dzia艂a艂 Wywiad Strategiczny o krypt. „Wsch贸d”. WS „Wsch贸d” dzia艂a艂 na terenie Stacji Kolejowej PKP i mia艂 r贸wnie偶 punkt kontaktowy na rozwadowskim rynku u zegarmistrza Eryka Kandziory. WS „Wsch贸d” sk艂ada艂 si臋 g艂ownie z pracuj膮cych os贸b na kolei. Przed wej艣ciem Sowiet贸w zawi膮za艂a si臋 r贸wnie偶 Wojskowa Stra偶 Ochrony Powstania, kt贸r膮 dowodzi艂 Rudolf Golik ps. „Zag艂oba”.
Korpus Zachodni w Stalowej Woli
Na terenie Zak艂ad贸w Po艂udniowych dzia艂a艂 kolejny oddzia艂 specjalny, kt贸ry zwa艂 si臋 Korpus Zachodni. Korpus Zachodni (KZ) powsta艂 jako struktura Zwi膮zku Walki Zbrojnej (ZWZ), po scaleniu ZWZ z Armi膮 Krajow膮 podlega艂 dow贸dztwie AK. Stalowowolski KZ zrzesza艂 oko艂o 30 wysiedlonych 偶o艂nierzy przyby艂ych do Stalowej Woli z Poznania, 艢l膮ska i Zag艂臋bia. W grudniu 1943 r. Niemcy aresztowali prawie wszystkich 偶o艂nierzy KZ i ich rozstrzelano w 3 egzekucjach co zako艅czy艂o dzia艂anie tego oddzia艂u.
Wojskowa S艂u偶ba Kobiet (WSK-AK) w Stalowej Woli
Na terenie obwodu dzia艂a艂 r贸wnie偶 specjalny oddzia艂 kobiet o nazwie „Wojskowa S艂u偶ba Kobiet”, kt贸rego komendantk膮 na okr臋g rzeszowski by艂a Maria Mireck-Lory艣 ps. „Marta”. Stalowowolski oddzia艂 WSK zrzesza艂 kobiety dzia艂aj膮ce w stalowowolskiej AK, dowodzi艂a jemu Komendant Maria Gajdzi艅ska ps. „Tessa”.
Podobw贸d Okr臋gu Nisko-Stalowa Wola w Ulanowie
W 1941 r. komendant obwodu ZWZ Kazimierz Pilat ps. „Zaremba” powo艂a艂 podobw贸d kt贸rego komenda i punkt kontaktowy znajdowa艂y si臋 na rynku w Ulanowie. Do podobwodu Ulan贸w nale偶a艂y plutony Pysznica, Domostawa-Katy oraz Zarzecze.
Oddzia艂y聽Partyzanckie podlegaj膮ce Komendzie AK w Stalowej Woli
Oddzia艂 Partyzancki „Kmicica” AK krypt. OP-33
Na zasaniu w rejonie Las贸w Janowskich dzia艂a艂 r贸wnie偶 Oddzia艂 Partyzancki „Kmicica” Jana Or艂a-Wysockiego. Oddzia艂 ten by艂 „oddzia艂em dyspozycyjnym” Obwodu Nisko-Stalowa Wola AK, kt贸ry posiada specjaln膮 艂膮czno艣膰 z rozwadowskim Kedywem. Oddzia艂 „Kmicica” zosta艂 powo艂any przez Komendanta Obwodu Kazimierza Pilata ps. „Zaremba”. Do oddzia艂u „Kmicica” kierowano „spalonych” 偶o艂nierzy z plac贸wek Obwodu. W wi臋kszo艣ci 偶o艂nierzami Oddzia艂u „Kmicica” byli „spaleni” z plac贸wek Stalowej Woli i聽 byli 偶o艂nierz rozwadowskiego Kedywu.
Oddzia艂 Partyzancki NOW-AK „Ojca Jana” Franciszka Przysi臋偶niaka krypt. OP-44
Na zasaniu dzia艂a艂 r贸wnie偶 oddzia艂 partyzancki聽NOW-AK „Ojca Jana” Franciszka Przysi臋偶niaka. Cho膰 oddzia艂 ten nale偶a艂 do Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW), po scaleniu z AK podporz膮dkowany by艂 dow贸dztwie NOW z Bi艂goraju oraz cz臋艣ciowo Komendantowi AK w Stalowej Woli. Mimo oddzia艂 utrzymywa艂 艣cis艂e kontakty z Komendantem Obwodu Nisko-Stalowa Wola AK i 艣ci艣le z nim wsp贸艂pracowa艂. Do oddzialu „Ojca Jana” naleza艂o tak偶臋 wiele os贸b ze Stalowej Woli, co spowodowa艂o 偶e wi臋kszo艣膰 偶o艂nierzy w tym oddziale pochodzi艂a ze Stalowej Woli oraz Niska i okolic. Oddzia艂 „Ojca Jana” by艂 jednym z najwi臋kszych oddzia艂贸w partyzanckich w okupowanej Polsce.
MW/Fundacja KEDYW
Bibliografia: Archiwum Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji)