Konspiracja w Stalowej Woli

Od początku niemieckiej okupacji, czyli już od 1939 r. na terenach Stalowej Woli i okolic prężnie powstawały grupy konspiracyjne, szczególnie w Zakładach Południowych Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP) oraz na rozwadowskiej kolei. W wyniku różnych przekształceń i akcji scaleniowych ostatecznie większość komórek konspiracyjnych weszła początkowo w skład Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), a po 1942 r. do Armii Krajowej jako konspiracyjne Siły Zbrojne Polskiego Państwa Podziemnego.

W latach 1939-1945 działały w Stalowej Woli następujące grupy:

• Służba Zwycięstwu Polsce (SZP) – (1939-1940)
• Związek Odwetu „Muszkieterów” – (1939-1940)
• Komenda Obrońców Polski (KOP) – grupa sabotazowo-dywersyjna w Zakładach Południowych (dowódca Prędkowski). – (1939-1940)
• Polska Niepodległa (PN) „Centrum” Obwód „C-VI” – (1939-1942)
• Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) – 1940 -1942
• Sabotażowo-dywersyjny „Związek Odwetu” ZWZ krypt. „SC” na COP – (1940-1943) (wcielony do Kedywu AK)
• „Szare Szeregi” ZHP (harcerstwo podlegające ZWZ) – (komendant Władysław Lutecki) (1940-1945)
• Bataliony Chłopskie (BCh)
• Narodowa Organizacja Wojskowa (NOW) – (1939-1944)
• Narodowa Organizacja Wojskowa Kobiet (NOWK) – (1941-1944)
• Armia Krajowa Obwód Nisko – Stalowa Wola- (1942-1945)
  • Komenda Obwodu w Stalowej Woli krypt. „Niwa, „Fc”, „Naleśnik”, „150”
    • Kedyw Obwodu krypt. „Górka” w Rozwadowie
    • Placówka „Wilcze Łyko”, „152” w Rozwadowie
    • Placówka „Pelargonja”, „154” w Stalowej Woli
    • Placówka „Nasturcja”, „156” w Nisku
    • Placówka „Róża”, „Regina”, „158” w Rudniku nad Sanem
    • Placówka „160” w Jeżowem
    • Podobwód „Wrzos” w Ulanowie
    • Partyzancki Oddział leśny OP-33 „Kmicica” Jana Orła (po wojnie Jan Orzeł-Wysocki)
  • Wywiad strategiczny „Wschód” AK na COP i Kolei w Rozwadowie
  • Korpus Zachodni AK
  • Wojskowa Służba Kobiet (WSK)

Po 1944 r. w okolicy Stalowej Woli zawiązał się oddział Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (NZW) „Tarzana” Tadeusza Gajdy, który podjął dalszą walkę z sowieckim najeźdźcą i polskimi komunistami. Oddział przestał istnieć wraz ze śmiercią dowódcy, na którym komuniści wykonali wyrok w 1946 r.

Obwód Nisko-Stalowa Wola Armii Krajowej krypt. „150”

Obwód obejmujący tereny Stalowej Woli, Niska i okolic obejmował obszar od wsi Turbia na północ od Stalowej Woli, aż do wsi Jeżowe. Na zachodzie sięgał od wiosek pow. tarnobrzeskiego aż po wsie leżące na prawym brzegu Sanu na wschodzie. Obwód ten często był nazywany niżańskim, choć już w we wspomnieniach partyzantów i różnych dokumentach pojawia się często nazwa Nisko – Stalowa Wola wraz z różnymi kryptonimami, które przez okres wojny były zmieniane lub dodawane.

Komenda Obwodu Nisko-Stalowa Wola w Stalowej Woli krypt. „150”

Stalowa Wola ze względu na jej potężne Zakłady Południowe Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP) i rozrastające się osiedla mieszkalne, zaczęła stanowić potęgę w regionie, stąd też zaczęto nazywać obwód „obwodem Nisko-Stalowa Wola”. Z resztą już od początku przemianowania Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) na Armię Krajową, Komenda Obwodu mieściła się prawie do końca istnienia AK w Stalowej Woli, dlatego prawdopodobnie takiej nazwy często używano by określić obszar działalności obwodu.

Kryptonimy obwodu

W różnych dokumentach, meldunkach i korespondencjach AK jak i w dokumentach operacyjnych Urzędu Bezpieczeństwa (UB), Obwód niżańsko-stalowowolski nosił kryptonimy „Naleśnik”, „Niwa”, „Fc” i „150”. Najczęściej jednak pojawia się „Niwa”.

Poniżej opisy placówek i oddziałów, które wchodziły w skład obwodu Nisko-Stalowa Wola AK:

Placówka AK w Stalowej Woli „154”

W Stalowej Woli dowództwo AK prowadziło Komendę Obwodu krypt. „150” oraz punkt kontaktowy o krpyt. „154”, który początkowo mieścił się w sklepie Czesława Cubery ps. „Cygan” przy ul. Wolności w budynku dzisiejszego Urzędu Miasta, a po wysiedleniu przez Niemców Polaków sklep został przeniesiony do jednego z lokali na ul. Narutowicza, tam też przeniesiono punkt kontaktowy „154”.

Na terenie miasta działało również kilka miejsc kontaktowych m.in. w stołówce „Gospody” (dzisiejszy budynek Telewizji Miejskiej przy ul. ks. Popiełuszki) oraz w Zakładach Południowych, gdzie działały grupy dywersyjne oraz siatka wywiadu strategicznego AK.

Placówka AK w Rozwadowie „Wilcze Łyko”, „152”

Rozwadów i Charzewice dzisiejsze dzielnice Stalowej Woli w okresie niemieckiej okupacji były osobnymi miasteczkami. W Rozwadowie mieściła się Placówka AK o krypt. „Wilcze Łyko”, „152”. Placówka najczęściej nazywana w zapiskach „Wilcze Łyko” była niegdyś placówką ZWZ, która uformowała się już na początku wojny i działa nieformalnie, aż do połączenia jej z ZWZ w 1940 r., a następnie w 1942 r. z AK. Głównym punktem kontaktowym „Wilczego Łyka” był podziemny tunel i kryjówka, która mieściła się pod domami dowódcy placówki Józefa Wachsmana-Kruczkiewicza ps. „Wolski” oraz domu rodziny Cacajów na ul. Zielonej.

„Wilcze Łyko” posiadało również kilka punktów kontaktowych w mieszkaniach żołnierzy przy rozwadowskim rynku. Jak wiemy ze wspomnień żołnierzy „Wilczego Łyka” placówka posiadała dwa punkty, w których przechowywano broń dla placówki. Pierwszy taki punkt znajdował się w kryjówce pod wspomnianym domem Cacajów, gdzie przechowywał ją Karol Cacaj ps. „Orzech”, drugi punkt mieścił się w domu przy Rynku 49 gdzie broń przechowywał komendant placówki Józef Wachsman-Kruczkiewicz ps. „Wolski” oraz jego z-ca Józef Ciołkosz ps. „Konar”.

Placówa rozwadowska posiadała cztery plutony, które obejmowały tereny: Miasto Rozwadów, Rozwadów dworzec i kolei PKP, Pilchów-Turbia, Charzewice i Jastkowice na prawym brzegu Sanu.

Placówka AK w Nisku „156”

W Nisku oprócz placówki męskiej funkcjonowała również placówka żeńska AK, którą dowodziła Antonina Dziatkiewicz ps. „Paprocka, „Diana”.

Placówka AK w Rudniku nad Sanem „Róża”, „Regina”, „158”

Konspiracyjna placówka w Rudniku nad Sanem zaczęła swoja działalność w 1940 r. jako struktury ZWZ. Po powołaniu AK stała się placówką Obwodu Nisko-Stalowa Wola AK. Po wpadce rozwadowskiego Kedywu, baza Kedywu została przeniesiona do Rudnika jak i Komenda Obwodu, która funkcjonowała tam do rozwiązania AK.

Placówka AK Jeżowe „160”

Placówka obejmowała tereny dzisiejszej gminy i wsi Jeżowe.

Kedyw AK obwodu Nisko-Stalowa Wola w Rozwadowie krypt. „Górka”

W maju 1943 r. na rozkaz Dowódcy Armii Krajowej gen. Stefana Roweckiego ps. „Grot”, Komendant Obwodu „Niwa” Kazimierz Pilat ps. „Zaremba” powołał i rozkazał utworzenie Kierownictwa Dywersji w skrócie „Kedyw”. Był to oddział specjalny sabotażowo-dywersyjny, którego bazę ulokowano na strychu przedwojennego „Kina Polonia” zwanego potocznie „Kinem Skoczka”. Baza Kedywu mieściła się na wspomnianym strychu kina (dzisiejsze Muzeum) przy ul. Strzeleckiej 24 (dzisiejszej ul. Stanisława Bełżyńskiego 18) i nazywano bazę „Górką”. Bazę Kedywu w Rozwadowie Niemcy odkryli 18 maja 1944 r. Po stoczonej bitwie z Niemcami zginął wówczas dowódca Kedywu Stanisław Bełżyński ps. „Kret” oraz Stanisław Szumielewicz ps.”Kryspin”. Wkrótce po tym wydarzeniu bazę Kedywu Obwodu „Niwa” przeniesiono do Rudnika nad Sanem. Rudnicki Kedyw jednak długo nie istniał, wkrótce wkroczyły wojska sowieckie i AK zostało rozwiązane.

Oddzialy Spejclane podlegające Obwodowi Nisko-Stalowa Wola

Oprócz Szkoły Podchorążych w Obwodzie „Niwa” działało kilka rożnych „oddziałów specjalnych”, które podlegały Komendantowi Obwodu. W Stalowej Woli na terenie Zakładów Południowych działał wspomniany Wywiad Strategiczny AK, podobnie w Rozwadowie działał Wywiad Strategiczny o krypt. „Wschód”. WS „Wschód” działał na terenie Stacji Kolejowej PKP i miał również punkt kontaktowy na rozwadowskim rynku u zegarmistrza Eryka Kandziory. WS „Wschód” składał się głownie z pracujących osób na kolei. Przed wejściem Sowietów zawiązała się również Wojskowa Straż Ochrony Powstania, którą dowodził Rudolf Golik ps. „Zagłoba”.

Korpus Zachodni w Stalowej Woli

Na terenie Zakładów Południowych działał kolejny oddział specjalny, który zwał się Korpus Zachodni. Korpus Zachodni (KZ) powstał jako struktura Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), po scaleniu ZWZ z Armią Krajową podlegał dowództwie AK. Stalowowolski KZ zrzeszał około 30 wysiedlonych żołnierzy przybyłych do Stalowej Woli z Poznania, Śląska i Zagłębia. W grudniu 1943 r. Niemcy aresztowali prawie wszystkich żołnierzy KZ i ich rozstrzelano w 3 egzekucjach co zakończyło działanie tego oddziału.

Wojskowa Służba Kobiet (WSK-AK) w Stalowej Woli

Na terenie obwodu działał również specjalny oddział kobiet o nazwie „Wojskowa Służba Kobiet”, którego komendantką na okręg rzeszowski była Maria Mireck-Loryś ps. „Marta”. Stalowowolski oddział WSK zrzeszał kobiety działające w stalowowolskiej AK, dowodziła jemu Komendant Maria Gajdzińska ps. „Tessa”.

Podobwód Okręgu Nisko-Stalowa Wola w Ulanowie

W 1941 r. komendant obwodu ZWZ Kazimierz Pilat ps. „Zaremba” powołał podobwód którego komenda i punkt kontaktowy znajdowały się na rynku w Ulanowie. Do podobwodu Ulanów należały plutony Pysznica, Domostawa-Katy oraz Zarzecze.

Oddziały Partyzanckie podlegające Komendzie AK w Stalowej Woli

Oddział Partyzancki „Kmicica” AK krypt. OP-33

Na zasaniu w rejonie Lasów Janowskich działał również Oddział Partyzancki „Kmicica” Jana Orła-Wysockiego. Oddział ten był „oddziałem dyspozycyjnym” Obwodu Nisko-Stalowa Wola AK, który posiada specjalną łączność z rozwadowskim Kedywem. Oddział „Kmicica” został powołany przez Komendanta Obwodu Kazimierza Pilata ps. „Zaremba”. Do oddziału „Kmicica” kierowano „spalonych” żołnierzy z placówek Obwodu. W większości żołnierzami Oddziału „Kmicica” byli „spaleni” z placówek Stalowej Woli i  byli żołnierz rozwadowskiego Kedywu.

Oddział Partyzancki NOW-AK „Ojca Jana” Franciszka Przysiężniaka krypt. OP-44

Na zasaniu działał również oddział partyzancki NOW-AK „Ojca Jana” Franciszka Przysiężniaka. Choć oddział ten należał do Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW), po scaleniu z AK podporządkowany był dowództwie NOW z Biłgoraju oraz częściowo Komendantowi AK w Stalowej Woli. Mimo oddział utrzymywał ścisłe kontakty z Komendantem Obwodu Nisko-Stalowa Wola AK i ściśle z nim współpracował. Do oddzialu „Ojca Jana” nalezało takżę wiele osób ze Stalowej Woli, co spowodowało że większość żołnierzy w tym oddziale pochodziła ze Stalowej Woli oraz Niska i okolic. Oddział „Ojca Jana” był jednym z największych oddziałów partyzanckich w okupowanej Polsce.

MW/Fundacja KEDYW

Bibliografia: Archiwum Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji)