80 lat temu Niemcy rozstrzelali i zakopali w zbiorowym dole 10 偶o艂nierzy dywersyjnego oddzia艂u Korpusu Zachodniego Armii Krajowej w Stalowej Woli (woj. podkarpackie). Egzekucja polskich patriot贸w odby艂a si臋 podczas 艣wi臋cenia ko艣cio艂a pw. 艣w. Floriana, kt贸ry Niemcy pozwolili wcze艣niej przenie艣膰 polskiej ludno艣ci z pobliskiej wsi, w kt贸rej rozpoczynali budow臋 poligonu dla Luftwaffe.
W styczniu 1941 roku z inicjatywy Komendy G艂贸wnej Zwi膮zku Walki Zbrojnej (ZWZ) powo艂ana zosta艂a konspiracyjna formacja zbrojna o nazwie Korpus Zachodni. Zadaniem KZ by艂o skupianie w swych szeregach Polak贸w przesiedlonych do Generalnego Gubernatorstwa z ziem wcielonych do III Rzeszy i utworzenia z nich wyszkolonej kadry dywersyjnej w ramach ZWZ. Oddzia艂 KZ w Stalowej Woli (woj. podkarpackie) powo艂any zosta艂 tego samego roku. W jego sk艂ad dow贸dczy weszli podporucznik rezerwy Wojska Polskiego Kazimierz Kazimierczak oraz Alojzy Holeksa, by艂y komendant stalowowolskiej Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW). KZ pocz膮tkowo dzia艂a艂 jako samodzielna grupa w ramach ZWZ ale po powo艂aniu w 1942 roku Armii Krajowej przez Polskie Pa艅stwo Podziemne, scalony zosta艂 z AK i podlega艂 komendzie AK Obwodu Nisko-Stalowa Wola. KZ-AK w Stalowej Woli zrzesza艂 oko艂o 30 wysiedlonych 偶o艂nierzy przyby艂ych do Stalowej Woli z Poznania, 艢l膮ska i Zag艂臋bia.
Wpadka po akcji聽
7 grudnia 1943 roku stalowowolski oddzia艂 KZ wraz z 偶o艂nierzami Kedywu AK Obwodu Nisko-Stalowa Wola wsp贸lnie wyruszyli za Stalow膮 Wol臋 w pobliskie lasy w celu odkopania zakopanej broni we wrze艣niu 1939 roku przez wycofuj膮ce si臋 wojska polskie.
Po udanej akcji wydobycia broni z terenu tworz膮cego niemiecki poligon, 偶o艂nierze wyruszyli z powrotem do Stalowej Woli. Podczas powrotu zacz膮艂 pr贸szy膰 艣nieg. W chwili dotarcia do Stalowej Woli 艣nieg przesta艂 pada膰 ale po nocnej akcji zosta艂y na 艣niegu 艂atwo zauwa偶alne 艣lady. Nast臋pnego dnia z rana Niemcy natrafili na 艣lady i postanowili sprawdzi膰 dok膮d wiod膮. Po 艣ladach na 艣niegu Niemcy trafili na trop, kt贸ry prowadzi艂 do baraku na Ozet gdzie mieszka艂 偶o艂nierz KZ Antoni Och臋dzan. Tam pod barakiem ukryta by艂a te偶 zdobyta w akcji bro艅. Niemieckie Gestapo w domu Och臋dzana zdo艂a艂o aresztowa膰 domownika oraz jego go艣cia, 偶o艂nierza KZ Franciszka Kat臋.
Po tej wpadce natychmiast zacz臋艂y si臋 aresztowania w Stahlwerke Braunchweig – Werk Stalowa Wola (okupowanych Zak艂adach Po艂udniowych COP) gdzie pracowali 偶o艂nierze KZ. W sumie Niemcy zdo艂ali aresztowa膰 oko艂o 40 os贸b, w艣r贸d aresztowanych znale藕li si臋 prawie wszyscy uczestnicy wyprawy z grupy KZ. Jeden z 偶o艂nierzy AK Henryk Liniewiecki ps. „Tom” podczas aresztowania w Zak艂adach zdecydowa艂 si臋 za偶y膰 cyjanek potasu gdy zorientowa艂 si臋, 偶e przysz艂o po niego Gestapo. Liniewiecki po spo偶yciu trucizny za chwil臋 zmar艂. Niemcy zakopali jego cia艂o na terenie Zak艂ad贸w pod wie偶膮 ci艣nie艅. Jedynie 偶o艂nierzom Kedywu uda艂o si臋 unikn膮膰 aresztowania, by膰 mo偶e dlatego, 偶e w贸wczas nie znali ich dobrze 偶o艂nierze KZ, a ewidentnie 鈥瀢sypa鈥 zasz艂a w szeregach KZ po pierwszych aresztowaniach.
Pokazowa egzekucja w dzie艅 po艣wi臋cenia ko艣cio艂a
Zaledwie kilka dni po aresztowaniach w Zak艂adach Po艂udniowych zaplanowane by艂o po艣wi臋cenie pierwszego stalowowolskiego ko艣cio艂a (艣w. Floriana), kt贸rego niemiecki okupant zezwoli艂 przenie艣膰 wcze艣niej do Stalowej Woli gdy w miejscu gdzie by艂 wcze艣niej (wie艣 Stany) Niemcy budowali poligon. Niemcy nie zamierzali jednak nie skorzysta膰 ze swojej niemieckiej 偶yczliwo艣ci tego szczeg贸lnego dla Polak贸w dnia. Specjalnie na ten dzie艅 do Stalowej Woli przyjechali niemieccy dygnitarze oraz ekipa filmowa, kt贸ra filmowa艂a przebieg zdarze艅. Zapewne Niemcy chcieli wykorzysta膰 sytuacj臋 do zrobienia propagandowych materia艂贸w filmowych i przy okazji pokaza膰 Polakom swoj膮 niemieck膮 hojno艣膰.
W chwili gdy zaczyna艂y si臋 uroczysto艣ci w ko艣ciele 艣w. Floriana, niemieckie wojsko zablokowa艂o dojazd do Stalowej Woli od strony Niska i od Rozwadowa. W tym samym czasie podjecha艂 w贸z ci臋偶arowy pod mieszcz膮c膮 si臋 naprzeciw ko艣cio艂a siedzib臋 Gestapo i zacz臋to 艂adowa膰 na ni膮 dziesi臋ciu z wi臋zionych tam 偶o艂nierzy KZ. Po za艂adowaniu wi臋藕ni贸w przewiezieni zostali do lasku pod poblisk膮 Elektrowni臋. W czasie gdy w ko艣ciele trwa艂a ju偶 uroczysta Msza 艢wi臋ta i po艣wi臋cenie ko艣cio艂a, Niemcy rozpocz臋li egzekucj臋. Nad przygotowanym wcze艣niej do艂em rozstrzelali dziesi臋ciu polskich patriot贸w z KZ-AK.
Wie艣ci o egzekucji wkr贸tce dotar艂y do mieszka艅c贸w miasta i mocno ich wstrz膮sn臋艂y. Tak te偶 si臋 sta艂o, 偶e w czasie gdy przewo偶ono na miejsce egzekucji wi臋藕ni贸w przeje偶d偶a艂 rowerem 偶o艂nierz i lekarz stalowowolskiej NOW i AK dr Eugeniusz 艁azowski ps. 鈥濴eszcz鈥. Jak p贸藕niej wspomina艂 dr 艁azowski, Niemcy nie bez powodu wybrali dzie艅 po艣wi臋cenia ko艣cio艂a na egzekucj臋 偶o艂nierzy KZ. Egzekucja by艂a celowym aktem propagandy i terroru, kt贸ra mia艂a zastraszy膰 wszystkich Polak贸w, kt贸rzy by si臋 chcieli sprzeciwi膰 czy te偶 celowo dzia艂a膰 przeciwko porz膮dkowi budowania pot臋gi niemieckiej III Rzeszy.
Tak dzie艅, 12 grudnia 1943 r. wspomina艂 dr Eugeniusz 艁azowski ps. „Leszcz”:
„W 1941 roku Niemcy zacz臋li wysiedla膰 wsie na po艂udnie od Stalowej Woli na poligon, czy te偶 lotnisko. Na tym terenie, we wsi Stany, by艂 stary ko艣ci贸艂. W艣r贸d Polak贸w powsta艂 projekt, aby ten ko艣ci贸艂 przenie艣膰 do Stalowej Woli. O dziwo, Niemiec (Kurt) Scholze, 贸wczesny dyrektor zak艂ad贸w, zgodzi艂 si臋 na to. Na pewno nie z sympatii do Polak贸w, lecz jego religijne antidotum na komunizm, kt贸rego si臋 obawia艂. Ochotnicz膮 prac臋 i fundusze na to przedsi臋wzi臋cie ofiarowa艂o polskie spo艂ecze艅stwo Stalowej Woli. Scholze przydzieli艂 ci臋偶ar贸wki zak艂ad贸w na transport cz臋艣ci rozebranego ko艣cio艂a.
Ze wzruszeniem Polacy czekali na otwarcie i po艣wi臋cenie ko艣cio艂a w dniu 12 grudnia 1943 roku. Niemcy nie omieszkali tej uroczysto艣ci wykorzysta膰 dla swojej propagandy – przybyli dygnitarze Generalnej Guberni i ekipa filmowa.
Nie zapomnieli jednak o terrorze. W godzinie po艣wi臋cenia ko艣cio艂a, pierwszej Mszy 艢wi臋tej i filmowania tej uroczysto艣ci – w lesie, w pobli偶u elektrowni Ozet, rozstrzelali 10 akowc贸w. Ten w艂a艣nie konw贸j 艣mierci i ubezpieczaj膮cy go oddzia艂 min膮艂em w drodze od „Ojca Jana” (Oddz. partyzanckiego „Ojca Jana” Franciszka Przysi臋偶niaka- przyp. red.) (…)”
Egzekucja Bohater贸w
W egzekucji 12 grudnia 1943 r. zgin臋li nast臋puj膮cy 偶o艂nierze Korpusu Zachodniego:
- Alojzy Holeksa 鈥 Dow贸dca KZ i by艂y komendant plac贸wki Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW) w Stalowej Woli.
- Kazimierz Kazimierczak
- Franciszek Kata
- Antoni Och臋dzan
- Piotr Muszy艅ski
- Czes艂aw Olszewski
- Ludwik Piecha
- Wies艂aw Zago藕dzi艅ski
- Aleksander Chawstikow
- Marian Januszek
Pierwsza z trzech egzekucji
Egzekucja w Stalowej Woli by艂a pierwsz膮 z trzech egzekucji z grupy aresztowanych 偶o艂nierzy stalowowolskiego KZ-AK. Wkr贸tce odby艂y si臋 kolejne, kt贸re by艂y odwetem za dzia艂ania podj臋te przez polsk膮 konspiracj臋 przeciwko Niemcom. Obydwie wykonano poza Stalow膮 Wol膮. 22 grudnia 1943 r. zgin臋艂a grupa dziesi臋ciu 偶o艂nierzy KZ w Woli Zarczyckiej (woj. podkarpackie) i kolejnych siedmiu 19 stycznia 1944 r. w Pe艂kiniach ko艂o Jaros艂awia (woj. podkarpackie).
Ekshumacja
W 1945 r. w lasku ko艂o Elektrowni postawiony zosta艂 brzozowy krzy偶, kt贸ry oznacza艂 miejsce egzekucji. Nied艂ugo po wojnie rozpocz臋艂a si臋 budowa Mauzoleum 呕o艂nierzy AK na stalowowolskim Cmentarzu Komunalnym, do kt贸rego przeniesione zosta艂y ekshumowane p贸藕niej cia艂a poleg艂ych 偶o艂nierzy KZ-AK.
W 1960 r. komunistyczny Zwi膮zek Bojownik贸w o Wolno艣膰 i Demokracj臋 (ZBoWiD) na miejscu egzekucji postawi艂 pomnik upami臋tniaj膮cy t臋 niemieck膮 zbrodni臋 na polskich patriotach. Pomnik z jego socjalistycznymi sloganami stoi do dzi艣.
Obchody 80. rocznicy egzekucji KZ-AK
W 2023 roku przypada 80. rocznica niemieckich zbrodni na 偶o艂nierzach KZ-AK w Stalowej Woli. Od lat do wsp贸lnej pami臋ci o tych wydarzeniach zaprasza do Stalowej Woli Fundacja KEDYW. W imieniu organizator贸w zapraszamy do uczestnictwa!
MW / MKDAK
Bibliografia: Archiwum Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji), Dionizy Garbacz „Brunatne Lata”, dr Eugeniusz 艁azowski „Prywatna Wojna”.
漏 COPYRIGHT 2016-2023. Wszelkie Prawa zastrze偶one. Kopiowanie tekst贸w, zdj臋膰 lub film贸w bez zgody zabronione!