Lipiec ’44 – Niemcy rozpoczynaj膮 odwr贸t ze Stalowej Woli

Niemcy maszeruj膮 ul. Rozwadowsk膮 w Stalowej Woli-Rozwadowie. W tle od lewej kapliczka 艣w. Jana Nepomucena (fot. MKDAK)

Niemcy przeczuwaj膮c zbli偶aj膮c膮 si臋 kl臋sk臋 na wschodnim froncie i s艂ysz膮c o nacieraj膮cych w stron臋 Stalowej Woli wojskach sowieckich, rozpocz臋li ko艅cem lipca 1944 r. demontowa膰 i wywozi膰 maszyny oraz wyposa偶enie 鈥濻tahlwerke Braunschweig GmbH – Werk Stalowa Wola鈥. Cho膰 niemiecka okupacja w okolicy Stalowej Woli dobiega艂a ko艅ca, Niemcy nie przestawali polowa膰 na 偶o艂nierzy polskiego podziemia do samego ko艅ca.

Ko艅cem lipca mocno os艂abione przez Niemc贸w szeregi Armii Krajowej w Obwodzie Nisko鈥揝talowa Wola nie by艂y w stanie zrealizowa膰 zamierzonych dzia艂a艅 w ramach og贸lnopolskiej akcji 鈥濨urza鈥, w ramach kt贸rej plany zak艂ada艂y zabezpieczenie maj膮tku Zak艂ad贸w Po艂udniowych (COP) przemianowanych przez Niemc贸w na 鈥濻tahlwerke Braunschweig GmbH – Werk Stalowa Wola鈥. Nie uda艂o si臋 AK zabezpieczy膰 miasta i ZP przed wyruszeniem na planowane og贸lnopolskie powstanie w stron臋 Warszawy. Stalowowolskie struktury AK, znalaz艂y si臋 na skraju rozsypki i nie do艣膰, 偶e nie by艂y w stanie zabezpieczy膰 miasta przed dewastacj膮 i grabie偶膮 Niemc贸w to i nie by艂y w stanie do艂膮czy膰 do akcji 鈥濨urza鈥.

Grabie偶 Zak艂ad贸w Po艂udniowych (COP)

Cho膰 Niemcy byli ju偶 w odwrocie to i tak posiadali jeszcze spore zasoby wojsk i si艂y militarnej, 偶eby 艂atwo zlikwidowa膰 jakiekolwiek przejawy oporu ze strony stalowowolskiej AK. Polakom pozostawa艂o jedynie nie pokazywa膰 si臋 w pracy i nie uczestniczy膰 czynnie w demonta偶u Zak艂adu. Pozostali w pracy skrywali wszystko, co przedstawia艂o jak膮kolwiek warto艣膰 do ponownego uruchomienia ZP w p贸藕niejszym czasie.

Aby spowolni膰 niemieck膮 grabie偶, wielu pracownik贸w nie zg艂asza艂o si臋 w tym czasie do pracy, niestety byli te偶 tacy, kt贸rzy przestraszeni przez niemieckiego dyrektora Zak艂ad贸w Kurta Scholze gro藕bami, 偶e Sowieci b臋d膮 mordowa膰 Polak贸w, pomagali 艂adowa膰 transporty ze zrabowanymi maszynami i ch臋tnie p贸藕niej ewakuowali si臋 z niemieckim transportem na zach贸d.

Mimo wszelkich stara艅 Polak贸w i drobnego oporu, Niemcom uda艂o si臋 wywie藕膰 kilka du偶ych transport贸w maszyn i urz膮dze艅 zrabowanych z Zak艂ad贸w Po艂udniowych. Niemcy ze Stalowej Woli wywie藕li pot臋偶ny tabor zawieraj膮cy oko艂o 306 silnik贸w elektrycznych, 174 obrabiarki oraz sporo r贸偶nego rodzaju aparatury kontrolno-pomiarowej. Niemcy wywie藕li tak偶e wszystkie kadzie lejnicze z odlewni.

漏Fundacja KEDYW

Rozgrabiona przez Niemc贸w stalownia Zak艂ad贸w Po艂udniowych (fot. zbiory D. Garbacza)

 

漏Fundacja KEDYW

Rozgrabiona przez Niemc贸w hala zak艂adu mechanicznego Zak艂ad贸w Po艂udniowych (fot. zbiory D. Garbacza)

Niemcy w panice

Niemieckie rodziny cywilne jako pierwsze zacz臋艂y ewakuacj臋 ze Stalowej Woli. P贸藕niej ewakuowa艂o si臋 wojsko, kt贸re zabezpiecza艂o do ko艅ca transporty zgrabionych towar贸w. Resztki 偶yj膮cych 呕yd贸w w obozie na terenie ZP wys艂ane zosta艂y z transportem kolejowym zgrabionych towar贸w na zach贸d. Gestapo opu艣ci艂o sw贸j gmach przy Bismarckstrasse (obecnie ul. ks. J贸zefa Skoczy艅skiego 26). Nieco d艂u偶ej zosta艂a stra偶 przemys艂owa 鈥濿erkschutz鈥. Z wojsk niemieckich w Stalowej Woli pozosta艂 tylko jeden oddzia艂 Wehrmachtu, kt贸rego zadaniem by艂o zabezpiecza膰 wycofuj膮cych si臋 Niemc贸w przed ewentualnym atakiem Sowiet贸w, kt贸ry nast膮pi艂 1 sierpnia.

W tym czasie w Stalowej Woli zapanowa艂 chaos. Zacz臋艂y si臋 rabunki niemieckich sklep贸w i magazyn贸w, kt贸re Niemcy pozostawili na pastw臋 losu po zaopatrzeniu swoich 偶o艂nierzy. Wycofuj膮ce si臋 wojska niemieckie nie pilnowa艂y ju偶 porz膮dku, jedynym dla nich celem by艂 szybki demonta偶 ZP, zabezpieczanie wycofuj膮cych si臋 偶o艂nierzy i szyba ewakuacja. Sklepy Polskich w艂a艣cicieli w tym czasie pozosta艂y nietkni臋te.

Nieustanne polowanie na 偶o艂nierzy oporu

Cho膰 Niemcy byli ju偶 w odwrocie i ludno艣膰 cywilna pozostawa艂a bez szczeg贸lnego nadzoru, to jednak nie ustawali Niemcy w wyszukiwaniu i likwidowaniu 偶o艂nierzy ruchu oporu. Ostatnie dni lipca 1944 roku na terenie Rozwadowa (obecnie dzielnica Stalowej Woli) odnotowa艂 w swojej ksi膮偶ce 鈥濸rywatna Wojna鈥 dr. Eugeniusz 艁azowski ps. 鈥濴eszcz鈥 – 偶o艂nierz i lekarz NOW i AK, kt贸rego namierzy艂o niemieckie Gestapo. Gdy 艁azowski zosta艂 ostrze偶ony przez volksdeutscha od razu ewakuowa艂 si臋 wraz z rodzin膮. Niemcy dowiedzieli si臋 o jego dzia艂alno艣ci w podziemiu ale jak czas pokaza艂 nie mieli jednak wi臋kszej wiedzy o sztucznej epidemii tyfusu llamistego jak膮 wywo艂a艂 z koleg膮 dr Matulewiczem na terenie Rozwadowa i okolic. Poni偶ej fragment wspomnie艅 dra Eugeniusza 艁azowskiego z tamtych dni:

鈥..Na szosie z Niska przez Stalow膮 Wol臋 i Rozwad贸w coraz wi臋kszy ruch. Na zach贸d jad膮 samochody za艂adowane lud藕mi i tobo艂ami. Z rodzinami ewakuuj膮 si臋 niemieccy urz臋dnicy cywilni, volksdeutsche, a nawet policja. Coraz wi臋cej tabor贸w wojskowych (…….)

Stacja kolejowa w Rozwadowie pe艂na ludzi. Poci膮g za poci膮giem za艂adowany cywiln膮 ludno艣ci膮 niemieck膮 i Rosjanami, kt贸rzy przeszli na stron臋 Niemc贸w. Poci膮gi zat艂oczone wojskiem z rozbitych na froncie oddzia艂贸w. Odwr贸t! Odwr贸t! Pop艂och! (…….) Jaka偶 to satysfakcja by艂o patrze膰, jak na stacji Niemcy si臋 przepychaj膮 i wymy艣laj膮 sobie nawzajem!

Ambulatorium pe艂ne. Skaleczenia, owrzodzenia, ludzie w gor膮czce. Wielu z nich badam na ich wozach na rynku. Wszystkim staram si臋 pom贸c. W wagonie towarowym na stacji, zapchanym rosyjskimi kobietami, przyj膮艂em por贸d – na s艂omie, w艣r贸d brudnych szmat i kiecek. Ledwo si臋 por贸d zako艅czy艂 poci膮g odjecha艂.

漏dr Eugeniusz 艁azowski

Dr Eugeniusz 艁azowski bada pacjenta na wozie przed swoim gabinetem na Rynku. (fot. dr Eugeniusz 艁azowski)

Po kilku dniach pojawi艂y si臋 regularne oddzia艂y wojska niemieckiego. Zza Sanu odzywa si臋 artyleria sowiecka. Artyleria niemiecka zaj臋艂a stanowiska po naszej stronie rzeki. Przez rynek przelatuj膮 oficerskie auta.

Pod ambulatorium zajecha艂 wojskowy motocykl z przyczep膮. Do mego gabinetu wpad艂 Niemiec w pe艂nym rynsztunku polowym. Oko w oko stan膮艂em z pacjentem – 偶andarmem – morderc膮 呕yd贸w.

Doktorze, uciekaj! – zawo艂a艂. – Jest pan na li艣cie Gestapo, maj膮 pana zlikwidowa膰.

Za co? – spyta艂em spokojnie. – Pracuj臋 lojalnie jako lekarz…

Ja ostrzegam Zimmermann wie (Rudolf Zimmermann – gestapowiec, kat Stalowej Woli przyp. red.)….. – i wymieni艂 zbrodni臋 przeciwko niemieckiemu porz膮dkowi: pomoc rannym partyzantom.

R贸b pan, co chcesz – zawo艂a艂 i odjecha艂. (Dlaczego mnie ostrzeg艂? Okaza艂o si臋 potem, 偶e wielu zbrodniarzy niemieckich, wobec pewnej kl臋ski Niemiec, stara艂o si臋 przys艂u偶y膰 Polakom, aby ci mogli w przysz艂o艣ci za艣wiadczy膰, 偶e uratowali im 偶ycie).

Murka (Maria – 偶ona dra 艁azowskiego przyp. red.) w lot poj臋艂a, co si臋 dzieje. Chwyci艂a Ole艅k臋 (c贸rk臋 艁azowskich) na r臋ce i wybieg艂a przez dziur臋 w p艂ocie. Ja za ni膮, ale przedtem, z my艣l膮, 偶e nie wiadomo kiedy wr贸c臋, otworzy艂em kr贸likom klatk臋 i spu艣ci艂em Brysi臋 (pies 艁azowskich) z 艂a艅cucha. Wybieg艂a za mn膮. Kaza艂em jej wr贸ci膰. Patrza艂a za mn膮 przez dziur臋 w p艂ocie i tak pozosta艂a w mojej pami臋ci. Ju偶 nigdy w 偶yciu jej nie zobaczy艂em. Dogoni艂em Murk臋 z dzieckiem. Kiedy mijali艣my P艂awo obecnie dzielnica Stalowej Woli), widzieli艣my niemieckie dzia艂a na stanowiskach zwr贸cone w stron臋 Sanu.

W Stalowej Woli, u mamy, poczuli艣my si臋 bezpiecznie. Przez okna wida膰 by艂o, jak t艂um rozbija艂 niemieckie sk艂ady. Wiatr rozwia艂 wst臋gi papieru higienicznego po drzewach i dachach. Ludzie przestali ba膰 si臋 Niemc贸w, a Niemcy bali si臋 strzela膰 do t艂umu. Wspomina艂 dr Eugeniusz 艁azowski.

漏Fundacja KEDYW

Jedno z kilku betonowych podstaw na kt贸rych znajdowa艂y si臋 Niemieckie dzia艂a skierowane w stron臋 rzeki San na terenie Stalowej Woli, kt贸re widzia艂 dr 艁azowski. (ul. Prymasa Stefana Wyszy艅skiego, fot. Fundacja KEDYW).

Wkr贸tce przez Stalow膮 Wol臋 i Rozwad贸w przetoczy艂 si臋 front. Dosz艂o do star膰 Sowiet贸w z Niemcami. W walkach zgin臋艂o kilku mieszka艅c贸w i sp艂on膮艂 rozwadowski Ratusz. Zgin臋艂o kilkudziesi臋ciu Niemc贸w. Po kilkunastu godzinach walk teren Stalowej Woli i Rozwadowa by艂 wolny od Niemc贸w. Lecz o wolno艣ci nie by艂o mowy, za Niemcami szed艂 nowy, r贸wnie brutalny kolejny okupant, kt贸ry wkr贸tce si臋 zadomowi艂 i rozpocz膮艂 sw贸j terror.

cdn…

 

MW / MKDA

Bibliografia: Archiwum Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji). Dionizy Garbacz 鈥濨runatne Lata鈥, Dr. Eugeniusz 艁azowski 鈥濸rywatna Wojna鈥.

漏 COPYRIGHT 2016-2024. Wszelkie Prawa zastrze偶one. Kopiowanie tekst贸w, zdj臋膰 lub film贸w bez zgody zabronione!

Jeden komentarz o “Lipiec ’44 – Niemcy rozpoczynaj膮 odwr贸t ze Stalowej Woli

  1. Betonowa podstawa ze zdj臋cia, przeznaczona by艂a dla niemieckich armat przeciwlotniczych Schneider 7,5 cm Flak 97 (f) (popularna 75tka Schneidera przerobiona do potrzeb strzela艅 przeciwlotniczych), w tzw. Sperrfeuer-Batterie (bateria zaporowa).
    Baterie takich dzia艂 by艂y montowane na terenie Polski od roku 1940 i u偶ywane do 1942/43.

Comments are closed.