Dawna siedziba i więzienie Gestapo przy dzisiejszej ul. ks. Skoczyńskiego 26
Dokładnie 18 marca 1944 roku padł rozkaz o odwołaniu akcji, której celem było odbicie z więzienia Gestapo – kpt. Kazimierza Pilata oraz pozostałych więźniów torturowanych przez Niemców. Akcja skrupulatnie przygotowywana od kilku dni, prawdopodobnie nie doszła do skutku z powodu zbyt wysokiego ryzyka. Mogła bowiem ucierpieć stalowowolska społeczność, wobec której okupant mógł zastosować represje. Jedno jest pewne, cały plan odbicia Pilata padł z chwilą otrzymania wiadomości o śmierci komendanta.
Samo aresztowanie komendanta Obwodu AK – Kazimierza Pilata, wywołało nie mały strach wśród wszystkich konspiratorów ze Stalowej Woli i Rozwadowa. Stąd informacja o jego uwięzieniu jeszcze tego samego dnia trafiła do Podokręgu AK Rzeszów (krypt. „Woda”) i Inspektoratu AK Mielec (krypt. „Nowela”). Wówczas mjr Stefan Łuczyński ps. „Boryna” – komendant „Noweli” podjął decyzję o jak najszybszym przeprowadzeniu akcji odbicia Pilata. Celem miało być więzienie tajnej policji Gestapo przy ówczesnej ul. Bismarckstrasse (przedwojenna E-P, dziś ul. ks. Skoczyńskiego 26).
Kazimierz Pilat ps. „Zaremba” (fot. Muzeum Regionalne w Stalowej Woli)
Dzień po aresztowaniu „Zaremby”
Z raportu do Podokręgu AK Rzeszów wynika, że razem z Pilatem w piwnicach Gestapo przebywało jeszcze około 30 osób związanych z działalnością konspiracyjną w strukturach AK. W ten sposób ranga tej akcji z automatu została uznana za trudniejszą w realizacji. Dlatego też nowym dowódcą akcji, która później otrzymała kryptonim „31”, został oficer dywersji „Wody” – Zenon Sobota „Świda”. Przemawiało za nim m.in. wcześniejsze opanowania więzienia w Jaśle i uwolnienie stamtąd wszystkich aresztowanych.
Pierwsze rozkazy „Świdy” dotyczyły raczej kwestii formalnych, wynikających z zaistniałej sytuacji, jak również wydanie wytycznych, co do postawienia w stan gotowości pierwszych zespołów bojowych. Jednym z nich była grupa pod dowództwem Stanisława Bełżyńskiego „Kreta”, w skład której weszło 12 żołnierzy zaopatrzonych w broń krótką, maszynową oraz granaty. Dodatkowo zaalarmowany został Podokręg „Woda” i Obwód „Jesiotr” (AK Jarosław) na wypadek ewentualnego przewiezienia tam właśnie więźniów ze Stalowej Woli. Wówczas akcja odbicia mogłaby być przeprowadzona w Rzeszowie lub Jarosławiu.
Stan gotowości
Kwatera przewidziana dla sztabu kierowania akcją „31” ulokowana została w Rozwadowie. Tam właśnie podjęto decyzję, że uderzenie nastąpi w czwartek 16 marca, o godzinie 21.30. W akcję zaangażowanych zostało blisko 100 osób, w tym oddziały AK, m.in.: „Tygrysa”, „Jędrusiów”, „Lwa”, czy „Kmicica”. Sam plan odbicia więźniów wydawał się precyzyjny, dopracowany w najmniejszych szczegółach. Świadczyć może o tym fragment z raportu akcji: „W związku z przewidzianym wycofaniem oddziałów i ewakuacją odbitych więźniów za San przygotowano środki przewozowe w postaci 2 łodzi o łącznej pojemności na 18 osób. W dniu akcji dojdzie jeszcze 2 łodzie na około 20 osób. Dla zabezpieczenia przewozu oddziałów i więźniów przygotowano utworzenie na
Zenon Sobota ps. „Świda”
obu brzegach Sanu odpowiednio bronionych przyczółków”.
Akcję uderzenia na Gestapo miał poprzedzić szereg wydarzeń. Dokładnie o godzinie 21, miał się rozpocząć alarm lotniczy dla Stalowej Woli, następnie miała zostać zerwana wszelka łączność telefoniczna i telegraficzna. Sam atak poprzedzony miał być serią detonacji na mieście. Wszystko po to, by w poczynania Niemców, wprowadzić jak największe zamieszanie. Zadbano również o fałszywy przekaz dowódców akcji. W tym celu zbiegłych z niewoli niemieckiej czterech Sowietów miało w języku rosyjskim wydawać rozkazy, gdyby nagle doszło do potyczki z Wehrmachtem (stacjonowali wówczas w budynku gimnazjum). Jednak tego dnia na odprawie dowódców grup uderzeniowych podjęto decyzję, by akcja „31” przeniesiona została na kolejny dzień.
Tragiczna wiadomość i jej konsekwencje
W piątek 17 marca rozpoczyna się drugie podejście w kwestii ratowania komendanta „Zaremby”. O zmierzchu wszyscy są już na swoich stanowiskach. Zostają zablokowane drogi łączące Rozwadów ze Stalową Wolą i Niskiem. W Jastkowicach czekają już kwatery dla ewentualnych rannych. Obstawiona zostaje cała niemiecka dzielnica. Stanisław Bełżyński „Kret” i Stanisław Sołtys „Wójt” (oficerowie Kedywu AK Rozwadów) czekają już na rozwój sytuacji. Pierwszy z nich, po wysadzeniu drzwi wejściowych miał wejść do budynku wraz ze swoją grupą uderzeniową w składzie: „Mały” (Zygmunt Kajzer), „Kot”, „Groźny” (Feliks Ambrozik) i „Ostoja” (Zbigniew Pilawski). Drugi wraz z trójką swoich żołnierzy miał uwolnić więźniów.
Jednak po raz kolejny akcja przesunięta została na kolejny dzień. W sprawozdaniu placówki AK „Wilcze Łyko” zaraportowane zostało, że powodem odłożenia akcji było „ostre pogotowie zarządzone przez wroga”.
Kolejny dzień, kolejna mobilizacja. Wszyscy na stanowiskach. Wydaje się, że konfrontacja z Niemcami jest nieunikniona i wtedy na odprawie podjęte zostaje ustalenie o całkowitym zerwaniu gotowości do ataku. Powód? Informacja o śmierci komendanta kpt. inż. Kazimierza Pilata. Tę smutną wiadomość miał przekazać niemiecki lekarz naczelny dr Richard Herbold, a jej odbiorcą został dr Henryk Trojanowski ps. „Lena”.
Słuszność odwołania całej akcji, nieprzeprowadzenia próby ratunku dla Pilata i pozostałych więźniów, budzi bądź, co bądź wiele kontrowersji. Jedną z nich może być fakt, oddelegowania „Świdy” w najbardziej zaawansowanym momencie akcji „31” do Krakowa celem odbicia z tamtejszego więzienia Władysława Banasia (ta akcja również nie doszła do skutku). Niektórzy zaangażowani w tę akcję wspominali również o słabym uzbrojeniu oddziałów, jak również o ewentualnych represjach, które po akcji mogły spaść na miejscową ludności. Dziś trudno dociekać faktycznych przyczyn takiego rozwoju wydarzeń z połowy marca 1944 roku.
Sam Pilat w toku brutalnego śledztwa, ciężkich tortur nikogo nie wydał i nie wsypał. Podobno przed śmiercią miał powiedzieć do współwięźniów: „Boli mnie strasznie głowa. Powiedzcie, że nikogo nie zdradziłem”.
Życiorys Kazimierza Pilata ps. „Zaremba” tutaj
MF/Fundacja KEDYW
Bibliografia: Walenty Sowa „Zginał jak bohater”, Dionizy Garbacz „Brunatne lata”