Rozbity Halifax JP224 „Rita” (fot. Biblioteka w Nowej Sarzynie)

W 1943 roku alianci zapoczątkowali serię zrzutów zaopatrzeniowych dla Armii Krajowej na terenie lubelszczyzny. Do wykonania skomplikowanych zrzutów został wykorzystany m.in. „Szwadron nr 148 do zadań specjalnych” angielskiej Royal Air Force (RAF). W tych „misjach specjalnych” na terenie Polski rozbiło się kilka maszyn RAF-u. W okolicy Stalowej Woli swoją misję zakończyły dwie brytyjskie maszyny typu Halifax. Pierwsza z nich Halifax o symbolach JP224 runął 23 kwietnia 1944 r. pod wsią Tarnogóra – położonej ok. 30 km na południe od Stalowej Woli. Druga tego typu maszyna o symbolach BB438 została zestrzelona przez niemieckie myśliwce we wsi Sadkowa Góra koło Mielca. W katastrofie Halifaxa JP224 przeżyła cała 7-osobowa załoga, w przypadku drugiego zginęło pięciu lotników, a dwóch dostało się do niewoli.

Baza we włoskim Brindisi

Na lotnisku Campo Cassale we włoskim Brindisi znajdowała się baza lotnicza „Special Operations Executive” (SOE) brytyjskiej RAF. SOE (Kierownictwo Specjalnych Operacji) zostało powołane 22 lipca 1940 roku do prowadzenia misji rozpoznawczych, szpiegowskich i sabotażowych na terenie okupowanej Europy. Na lotnisku w Brindisi stacjonował m.in. „(SD) Squadron No. 148” (Szwadron nr 148 do zadań specjalnych) RAF-u wchodzący w skład SOE.

W niedzielę 23 kwietnia 1944 r. z Brindisi do okupowanej Polski zaplanowanych było 9 lotów samolotów zaopatrzonych w specjalne zasobniki zawierające broń, amunicję, lekarstwa, umundurowanie i sprzęt radiotechniczny przeznaczony dla oddziałów Armii Krajowej.

Jednym z nich tego dnia był również samolot Halifax brytyjskiego producenta Handley Page o symbolach JP224 nazywany przez swojego kapitana Thomasa Storeya „Ritą” – na cześć swojej żony Rity Storey. „Rita” na swoją misję do Polski wystartowała o godz. 19:20 z lotniska w Brindisi, jej docelową placówką zrzutową była placówka AK o krypt. „Klacz” w okolicach Opola Lubelskiego.

Na pokładzie znajdowała się załoga „Rity” w składzie:

• Pilot – Thomas Storey ps. „Tommy” (Anglik)
• Drugi pilot – Edward Elkington-Smith ps. „Eddie” (Anglik)
• Nawigator – Oscar Congdon ps. „Hap” (Kanadyjczyk)
• Radiotelegrafista – Walter Davis ps. „Wally” (Anglik)
• Strzelec górny – Patrick Stradling ps. „Paddy” (Irlandczyk)
• Strzelec ogonowy – Jim C. Hughes ps. „Taffy” (Walijczyk)
• Mechanik pokładowy – Charles Keen ps. „Charlie” (Anglik)

Ostatni lot Halifax JP224 „Rita”

Większość ostatniego lotu „Rity” wiodącej przez Morze Adriatyckie, Jugosławię, Węgry i Słowację do Polski odbyło się spokojnie, ostatnie 20 minut lotu okazały się jednak tragiczne. 20 minut przed docelowym zrzutem dwa z czterech silników Halifaxa odmówiły posłuszeństwa. Aby zmniejszyć ciężar maszyny, Thomas Storey zdecydował się wyrzucić obciążający go ładunek, niestety to nic nie pomogło i w chwilę później wysiadł trzeci silnik maszyny. Pilot zdając sobie sprawę z sytuacji postanowił wydać rozkaz opuszczenia samolotu przez załogę, chwilę później Halifax JP224 „Rita” uderzył w ziemię na obrzeżach wsi Tarnogóra.

Cudem nikt nie zginął

Lot do okupowanej Polski 23 kwietna 1944 roku dla załogi Halifaxa JP224 okazał się koszmarem, jednak z całej 7-osobowej załogi samolotu nikt nie zginął, nikt też nie doznał poważniejszych obrażeń. Wszyscy z załogi powrócili do swoich domów, choć drogi wiodące ich z powrotem do tych domów były bardzo odmienne.

Tylko dwóch Eddie Elkington-Smith i Oscar Congdon z załogi „Rity” wpadło w ręce Niemców, po aresztowaniu wkrótce zostali wywiezieni do niemieckich obozów do Niemczech, ale im też udało się przeżyć wojnę. Doczekali się w obozach wyzwolenia przez amerykańską Armię i po wojnie powrócili do swoich domów.

Kolejnych czterech członków załogi choć początkowo została rozproszona po okolicy, wkrótce jednak znaleźli się w jednej kupie dzięki pomocy mieszkańców Tarnogóry oraz partyzantów Batalionów Chłopski (BCh) działających wówczas w rejonie Tarnogóry. Żołnierze BCh udzielili im schronienia i pomocy w wydostaniu się z Tarnogóry, którą wkrótce Niemcy zaczęli przeczesywać z nadzieją, że znajdą angielskich lotników.

Przerzut za San

Teren Tarnogóry wówczas leżał w obrębie Obwodu „Niwa” (Nisko – Stalowa Wola) Armii Krajowej, dlatego dowództwo BCh zdecydowało się skierować sprawę brytyjskich lotników do komendanta obwodu Bolesława Rudzińskiego ps. „Irka”. Komendant Rudziński po zapoznaniu się z sytuacją postanowił przejąć brytyjskich lotników i przerzucić ich za San, gdzie działały liczne oddziały partyzanckie i szansa na ich ukrycie przed Niemcami była dużo większa.

Zadanie dla Kedywu

Wykonanie tego zadania komendant Rudziński zlecił żołnierzom rozwadowskiego Kedywu Obwodu „Niwa”. We wspomnieniach pilota Thomasa Storeya zapisanych w książce „A Special Duty” (Zadanie Specjalne) wydanej przez jego córkę Jennifer Elkin w 2014 roku, dowiadujemy się, ze dowódca BCh Zenon Wołcz ps. „Wilk” dostarczył brytyjskich lotników do umówionego punktu przerzutowego na rzece San mieszczącego się w Kamionce Dolnej, gdzie jak to opisuje J. Elkin czekało „czterdziestu partyzantów ze specjalnej sabotażowo-dywersyjnej jednostki AK, która miała wspierać ich w walce, jeśli by była taka potrzeba. Dowódcą tej jednostki był Stanisław Bełżyński, doktor filozofii i profesor uniwersytecki przed wojną – obecnie partyzancki dowódca, totalnie oddany ruchowi oporu”.

W nocy 28 kwietnia 1944 roku żołnierze Kedywu bezpiecznie przeprawili brytyjskich lotników przez San i przekazali ich do zasańskiego oddziału partyzanckiego AK Jana Orła „Kmicica” – oddziału z którym Kedyw ściśle współpracował.

Życie w partyzanckim obozie

Następne kilka tygodni Angielscy lotnicy spędzili na zasaniu z oddziałem „Kmicica” ucząc się partyzanckiego życia w trudnych warunkach.

„Życie partyzanckie było trudne, ale tam była rutyna, poczucie celu i koleżeństwa, które czasami powodowało, że życie było milsze. Lotnicy byli przyjęci do oddziału i traktowani na równo pod każdym względem, jedynie tylko nie pozwalano im brać udziału w akcjach oddziału” – pisze Jennifer Elkin wspominając słowa ojca pilota. Z czasem jednak angielskim lotnikom pozwolono korzystać z austryjackich karabinów Mannlicher, z którymi brali udział w patrolach i wartach.

Próba kontaktu z aliantami

Dalej w swojej opowieści Jennifer Elkin wspomina, że ojciec Thomas Storey zwrócił się do dowódcy Kedywu Stanisława Bełżyńskiego z prośbą czy byłaby możliwość wysłania wiadomości do bazy w Brindisi aby poinformować dowództwo RAF-u, że są „żywi i w przyjaznych rękach”. Jak się okazuje p. Elkin udało się ustalić, że Stanisław Bełżyński rzeczywiście wykonał prośbę Storeya i wiadomość taka do Brindisi dotarła. Potwierdzenie otrzymanej wiadomości znalazła w zapiskach ksiąg lotników z Brindisi, w których to znajduje się meldunek o następującej treści: „Z terenu” w Polsce otrzymaliśmy informację stwierdzającą, że „pilot Storey i trzech członków jego załogi są w bezpiecznych rękach”.

Z książki Jennifer Elkin można wywnioskować, że Thomas Storey od samego początku swojego pobytu w oddziale „Kmicica” próbował namówić „Kmicica” do podjęcia rozmów z Radzieckimi partyzantami, by ci umożliwili im wydostanie się z Polski. „Kmicic” tak samo jak Bełżyński, przyczynił się do jego próśb.

Rozmowy z rosyjskimi partyzantami

9 maja 1944 roku w Momotach Górnych w Lasach Janowskich na zaproszenie Jana Orła „Kmicica” odbyło się spotkanie dowódców Polskich oraz Radzieckich oddziałów partyzanckich. Na spotkaniu tym dowódcy mieli omawiać plany o ewentualnej współpracy tych oddziałów w walce przeciwko Niemcom. Na spotkanie dowódców „Kmicic” zabrał ze sobą patrol składający się z angielskich lotników i przedstawił ich Mikołajowi Kunickiemu ps. „Mucha” – dowódcy radzieckiego oddziału partyzanckiego. Na spotkaniu Kunicki wyraził zgodę na przekazanie wiadomości do Kijowa odnośnie sytuacji angielskich lotników.

Wylot z Polski

Wkrótce radzieckie dowództwo w Kijowie nawiązało kontakt z Anglikami i Rosjanie po pertraktacjach zgodzili się zabrać angielskich lotników z powrotem do Kijowa w samolocie, który wykona zrzut zaopatrzeniowy dla sowieckich partyzantów.

5 czerwca 1944 roku na polu w zbożu pomiędzy wsiami Huta Krzeszowska i Szeligi wylądował radziecki samolot i po krótkim rozładowaniu zapasów dla sowieckich partyzantów załadowano czterech angielskich lotników i Jerzego Łyżwę – Polskiego żołnierza oddziału „Kmicica”, który jako tłumacz angielskiego został wysłany z Anglikami. Tego dnia zakończył się pierwszy etap gehenny dla czterech angielskich lotników.

Powrót do domu

Po przylocie do Kijowa angielskie dowództwo zaaranżowało transport lotników do Moskwy, a następnie do Murmańska, gdzie wkrótce zostali załadowani na statek angielskiej Armii. 8 lipca 1944 statek dotarł do portu na wyspach brytyjskich i kilkumiesięczna podróż angielskich lotników szczęśliwie dobiegła końca.

Siódmy i ostani

Siódmy i ostatni z grupy – radiotelegrafista Walter Davis nie znalazł swoich kolegów lotników. Po wylądowaniu na spadochronie na małej polanie, w obawie przed wpadką w Niemieckie ręce maszerował bez przerwy do świtu, rano dotarł do wsi, gdzie został poczęstowany chlebem i mlekiem, po czym maszerował kolejne 20 godzin, aż dotarł do Wólki Niedzwieckiej. Tam został skierowany przez Sołtysa do gajówki „Łoiny”, gdzie został przejęty przez oddział porucznika „Łukasza” (NN). W następnym etapie przedostał się do gajówki w Smolarzynach w powiecie Lubelskim, gdzie został pod opieką rodziny gajowego Jakuba Deca. U rodziny Deców otrzymał fałszywą Kenkartę i u nich doczekał końca niemieckiej okupacji. Podobnie jak jego koledzy powrócił do domu przebywając szlak z Rzeszowa przez Lwów, Kijów, Odessę i przez Maltę drogą morską dotarł do Glasgow.

Pomnik w Tarnogórze

W 2012 roku z inicjatywy Edwarda Kaka – prezesa Stowarzyszenia Przyjaciół Tarnogóry w pobliżu miejsca gdzie rozbił się angielski Halifax JP224 został odsłonięty i poświęcony pomnik upamiętniający miejsce katastrofy oraz mieszkańców i żołnierzy BCh, którzy przyczynili się do akcji ratowania angielskich lotników. Co roku, w rocznicę katastrofy pomnik ten odwiedzają córki kapitana Thomasa Storeya.

Szlak Rowerowy „Rita”

Niedawno z inicjatywy Edwarda Kaka i burmistrza Nowej Sarzyny Andrzeja Rychela została zainicjowana kolejna inicjatywa związana z angielskim Halifaxem. Już za kilka tygodni, a dokładnie 5 czerwca br. (w rocznicę wylotu z Polski angielskich lotników) zostanie otwarty szlak rowerowy wiodący ścieżkami, które przemierzyli angielscy lotnicy z polską partyzantką 73 lata wcześniej, podczas niemieckiej okupacji. Trasa Szlaku Rowerowego „Rita” będzie miała ok 70 km. Inicjatywę tę wspomagają członkowie Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej Koła Stalowej Woli prezes Zbigniew Markut oraz Tadeusz Puchalski.

Poniżej film zrealizowany 21 kwietnia 2017 r., w którym Edward Kak – prezes Stowarzyszenia Przyjaciół Tarnogóry opowiada ciekawostki o swojej organizacji, o Halifaxie „Rita” oraz o nowo powstającym Szlaku Rowerowym „Rita”.

cdn..

MW/Fundacja KEDYW

Bibliografia: Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji), Jennifer Elkin „A Special Duty”, Edward Kak – www.tarnogora.info.pl, Mieczysław Potyrański „Historia Oddziału Partyzanckiego „Kmicica” – OP33″.