13 sierpnia 1944 r. ekshumowany został Zygmunt Kajzer ps. „Mały” – żołnierz Kedywu AK Obwodu Nisko-Stalowa Wola | Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji)

Ekshumacja Zygmunta Kajzera ps. „Mały” z podwórka siedziby Gestapo w Nisku 1944 r. Na zdjęciu matka Kazimiera Kajzer, Władysław Kubikowski „Kula”, z nimi stoi Jerzy Łyżwański ps. „Puchacz”.
(fot. zbiory Stanisława Puchalskiego)

Zamordowany przez Niemców w lipcu 1944 roku Zygmunt Kajzer ps. „Mały” przeniesiony został z Niska do Rozwadowa (obecnie dzielnica Stalowej Woli, woj. podkarpackie) po wycofaniu się Niemców. Pochowany został w jednym grobie z poległym w maju dowódcą Kedywu Stanisławem Bełżyńskim ps. „Kret”, którego ekshumacja odbyła się dzień później.

Zygmunt Kajzer ps. „Mały” (fot. MKDAK)

Zygmunt Kajzer urodził się 16 czerwca 1923 r. w Żyrardowie, w dzisiejszym województwie mazowieckim. Był synem Jana i Kazimiery. Miał brata bliźniaka Jana, który też w czasie okupacji służył w AK (ps. „Wieża”) oraz starszą siostrę Zofię, która w okresie międzywojennym była słynną aktorką i późniejszą żoną ministra spraw wojskowych gen. Tadeusza Kasprzyckiego.

W Stalowej Woli

W 1938 roku przeprowadził się z rodziną do Stalowej Woli (woj. lwowskie, obecnie podkarpackie) gdzie rozpoczął naukę w liceum. W czasie niemieckiej okupacji pracował w kinie „Stal” Władysława Kubikowskiego (żołnierza AK ps. „Kula”) na dzisiejszej ul. Narutowicza w Stalowej Woli, gdzie Niemcy urządzili dla siebie kawiarnię oraz kino „Nur für Deutsche” (tylko dla Niemców).

W maju 1940 roku rozpoczął pracę jako statystyk w Zakładach Południowych (Centralnego Okręgu Przemysłowego) przemianowanych wówczas przez Niemców na zakłady zbrojeniowe „Reichswerke Hermann Göring – Werke Stalowa Wola” i następnie w „Reichswerke Braunschweig G.m.b.H. Werk Stalowa Wola” (obecnie Huta Stalowa Wola).

Konspiracja

W grudniu 1940 roku zagrożony aresztowaniem w fali aresztowań działaczy konspiracji porzucił pracę i przeszedł całkowicie do podziemia. Początkowo działał w stalowowolskiej ZWZ, a po powołaniu Armii Krajowej i powołaniu Kierownictwa Dywersji został skierowany do Kedywu AK Obwodu Nisko–Stalowa Wola, w którym pełnił funkcję dowódcy patrolu dywersyjnego. Jako żołnierz Kedywu uczestniczył w wielu akcjach bojowych i dywersyjnych.

Żołnierze Kedywu Obwodu Nisko-Stalowa Wola AK. Od lewej: Tadeusz Majcherski ps. „Kozak”, Jerzy Łyżwa-Łyżwański ps. „Puchacz”, Zygmunt Kajzer ps. „Maly” i Stanisław Szumielewicz ps. „Kryspin” (fot. archiwum D. Garbacza).

Wpadka Kedywu

18 maja 1944 roku był jednym z pięciu żołnierzy podczas wykrycia przez Gestapo tajnej siedziby Kedywu w Rozwadowie (obecnie powstające Muzeum Kedywu). Podczas walki z Gestapo Zygmunt Kajzer wraz ze Stanisławem Korfelem „Korskim” powstrzymali Gestapo na strychu i schodach wewnątrz budynku, co spowodowało wycofanie Niemców na zewnątrz i umożliwiło żołnierzom AK dalszą ucieczkę przez okna kina, które znajdowało się w budynku. Podczas obławy na Kedyw w Rozwadowie Zygmunt Kajzer wydostał się bezpiecznie z okrążenia dzięki brawurowej osłonie dowódcy Stanisława Bełżyńskiego, który wybiegł na wprost otoczonej bazy, oddając strzały do Niemców, niestety w niemieckiej obławie zginęło dwóch żołnierzy Kedywu, w tym dowódca Stanisław Bełżyński ps. „Kret”. Kajzer przedostał się wówczas do pobliskich Charzewic i później dalej do Niska.

Ostatnia walka

Niecałe dwa miesiące po wpadce Kedywu, Zygmunt Kajzer znów znalazł się w ogniu niemieckich karabinów i tym razem niestety poległ. 8 lipca 1944 roku podczas próby wyrwania się z otoczonego przez Gestapo i żandarmerię domu, w którym przebywał w Nisku (woj. podkarpackie). W czasie akcji Gestapo otoczyło dom i usiłowało aresztować przebywających tam Zygmunta Kajzera i Stanisława Kotwicę ps. „Wąsik”. W czasie potyczki „Mały” i „Wąsik” podjęli próbę ucieczki, „Wąsikowi” udało się zmylić Gestapo i zbiegł, niestety podczas przeskakiwania przez płot „Mały” został trafiony przez Niemców i śmiertelnie ranny. Po akcji ciało Zygmunta Kajzera gestapowcy kazali zakopać na podwórku sąsiadującej siedziby Gestapo.

Ekshumacja

13 sierpnia 1944 roku po wejściu sowieckiej Armii Czerwonej „Mały” został ekshumowany i pochowany początkowo na Cmentarzu Parafialnym w Rozwadowie (obecnie Stalowa Wola) w grobie razem z poległym dowódcą Kedywu Stanisławem Bełżyńskim ps. „Kret”. Było to chwilowe gdyż obydwaj wkrótce zostali ekshumowani jeszcze raz i pochowani w nowo wybudowanym Mauzoleum żołnierzy podziemia poległych w II wojne światowej na Cmentarzu Komunalnym w Stalowej Woli gdzie spoczywają do dziś.

Mauzoleum Żołnierzy Armii Krajowej w Stalowej Woli, lata czterdzieste (fot. archiwum Muzeum Kedywu)

Cześć Ich Pamięci!

MW / MKDAK

Bibliografia: Archiwum Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji), Stanisław Puchalski „Partyzanci Ojca Jana”, Dionizy Garbacz „Brunatne Lata”, „Mroczne Lata”.