26 września 1946 r. komuniści zabili Józefa Gajdę ps. „Zawisza” – żołnierza niezłomnego NOW, AK i NZW | Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji)

ppor. Józef Gajda ps. „Zawisza”

ur. 9 stycznia 1900 r. – zm. 26 września 1946 r.

Żołnierz Wojska Polskiego II RP
Żołnierz Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW)
Żołnierz Armii Krajowej (AK)
Żołnierz Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (NZW)
Komendant Pogotowia Akcji Specjalnej (NZW)

Józef Gajda urodził się 9 stycznia 1900 r. w Charzewicach, dzisiejszej dzielnicy Stalowej Woli. Był synem Marcina i Katarzyny. Miał trzech braci Jana, Stanisława i Piotra. W Rozwadowie ukończył szkołę handlową. W okresie międzywojennym pracował jako urzędnik na poczcie w Nisku. Był żonaty, z żoną Marią z d. Łuczak mieli jednego syna Tadeusza, który w okresie niemieckiej okupacji za ojcem poszedł w partyzantkę.

Służba w WP II RP

W 1918 r. wstąpił na ochotnika do Wojska Polskiego. Służbę odbył w 17 Pułku Piechoty WP w Rzeszowie. W latach 1919 – 1921 walczył w wojnie polsko-bolszewickiej, za którą został odznaczony „Krzyżem Walecznych”, „Krzyżem Frontu Litewsko-Białoruskiego” oraz „Medalem za Wojnę 1920 roku”.

Konspiracja

W 1941 r. w Nisku wstąpił do Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW). W 1943 r. niżański NOW scalił się częściowo z Armią Krajową i rozpoczął współpracę z Komendą Obwodu AK Nisko – Stalowa Wola. W szeregach NOW-AK Józef Gajda walczył do wejścia Armii Czerwonej.

Po opuszczeniu przez Niemców Niska i Stalowej Woli, w listopadzie 1944 r. został wcielony przez nowe komunistyczne władze do Ludowego Wojska Polskiego (LWP) z przydziałem do 7 batalionu zapasowego w Budzyniu. W marcu 1945 r. został przeniesiony do 1 pułku wojsk straży kolejowej w Łodzi, skąd 6 maja 1945 r. zdezerterował w obawie przed aresztowaniem. 10 maja 1945 r. wraz z czterema żołnierzami z jego pułku przybył do Rozwadowa, bo jak stwierdził „nie chciał walczyć wspólnie z NKWD i Armią Czerwoną przeciw polskiej partyzantce”.

Po powrocie do domu, wstąpił do oddziału antykomunistycznego Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (NZW) „Tarzana”, który zaczął tworzyć jego syn Tadeusz Gajda ps. „Tarzan”. 3 maja 1946 r. został awansowany przez dowództwo NZW do stopnia podporucznika. Wkrótce po tym z oddziałem „Tarzana” tworzyli skład Pogotowia Akcji Specjalnej, który powstawał do walki bieżącej z komunistycznym reżimem w ramach NZW.

Grupa PAS-u w Iwkowej k. Tarnowa, lato 1946 r. Drugi od lewej – Teodor Grabowski (Inspektorat Tarnów NZW), czwarty – Tadeusz Gajda ps. „Tarzan”, piąty – Józef Gajda ps. „Zawisza” (fot. Skarbimir Socha).

Aresztowanie i brutalne śledztwo

8 sierpnia 1946 r. Józef Gajda został aresztowany w mieszkaniu Jana Dziekana przy ul. Kilińskiego 24 w Mielcu. Na drugi dzień został przetransportowany i osadzony w więzieniu Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (WUBP) w Rzeszowie, w celi nr 7 – tzw. „celi śmierci”, w której nie było oświetlenia i okno było zamurowane. Do spania służyła prycza z gołych desek.

Chwilę po przywiezieniu do więzienia Józef Gajda został wezwany na pierwsze przesłuchanie przez funkcjonariusza UB Bogdana Lisowskiego, który prowadził śledztwo do godz. 22.00. Następne przesłuchania odbyły się 10, 13, 16, 24 sierpnia i 10 września 1946 r. po czym śledztwo uznano za zakończone. Szczegóły z jego śledztwa zapisał jego kolega z czasów niemieckiej konspiracji Skarbimir Socha ps. „Jaskóła”, który w tym samym czasie przebywał w rzeszowskim areszcie obok w celi nr 8. Skarbimir Socha w swojej książce „Czerwona śmierć” opowiada, że między celą nr 7 i nr 8 była wydłubana mała dziura, przez którą Józef Gajda relacjonował jemu przebieg śledztwa. Józef Gajda w czasie przesłuchiwań przez komunistów z UB był okrutnie bity i torturowany. Jego kat Bogdan Lisowski bił go do nieprzytomności w pięty i stopy pałką gumową z metalowym prętem.

Wyrok WSR

18 września 1946 r. w trybie doraźnym odbyła się rozprawa przed rzeszowskim Wojskowym Sądem Rejonowy (WSR). W skład WSR weszli mjr dr Jan Lubaczewski – przewodniczący ławnicy, por. Tadeusz Czecharowski i szer. Sierdziukowski, z udziałem chor. Józefa Sykuły – protokolanta, w obecności oskarżyciela ppor. Mariana Stokłosy i obrońcy z urzędu Józefa Wiusza.

Na rozprawie Józef Gajda został oskarżony m.in. o działalność antypaństwową, do której zostały przedstawione dowody w postaci wiersza „Naród Polski” i „Gdy naród do walki wystąpił z orężem”. Do akt załączono również nielegalne pisma „Niepodległość” z czerwca 1946 r. oraz „Głos Jedności Polski” z 15 lipca 1946 r. Rozprawa trwała 2 godziny, na rozprawie Józef Gajda nie przyznał się do oskarżeń tłumacząc, że jedynie „wykonywał rozkazy”.

Po przerwie o godz. 12:30 sąd ogłosił wyrok dwukrotnej kary śmierci oraz utratę praw publicznych i utratę na zawsze obywatelskich praw honorowych, ponadto ogłosił przepadek całego jego mienia. O godz.12:45 zakończyła się rozprawa.

Jak wynika z protokołu wykonania wyroku, Józef Gajda został rozstrzelany 26 września 1946 r. o godz. 19:15. Ciało jego nigdy nie zostało oddane rodzinie, nie znane jest też miejsce jego pochówku.

Rodzina partyzantów

Józef Gajda pochodził ze słynnej rodziny partyzanckiej z Charzewic (dzisiejszej Stalowej Woli). Jego brat Piotr Gajda ps. „Pancerny”, bratanek Kazimierz ps. „Orlę” oraz syn Tadeusz ps. „Tarzan” byli także żołnierzami oddziału partyzanckiego NOW-AK „Ojca Jana” Franciszka Przysiężniaka. „Tarzan”, jak było wspomniane wyżej, był później również dowódcą antykomunistycznego oddziału PAS w NZW. Tadeusz Gajda, jak jego ojciec, zginął w ubeckiej katowni. Z rodziny Gajdów tylko Kazimierz Gajda dożył wolnej Polski.

Tablica Pamiątkowa umieszczona w 50. rocznicę śmierci na kościele M.B. Szkaplerznej przy rozwadowskim rynku.

Cześć Ich Pamięci!

MW / Fundacja KEDYW / MKDAK

Bibliografia: Archiwum Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji), Skarbimir Socha „Czerwona śmierć, Maria Rehorowska „Rozwadów nad Sanem i Charzewice w konspiracji antyniemieckiej i antysowieckiej”, Wiesława Kafara.

Pierwsze w Polsce Muzeum Kedywu – elitarnego pionu dywersyjnego Armii Krajowej powstaje z inicjatywy Fundacji KEDYW. Nasza działalność opiera się na wolontariacie i darowiznach ludzi dobrej woli. Bez twojego wsparcia nie osiągniemy celu! WESPRZYJ NAS!

Zostań Patronem Muzeum Kedywu poprzez serwis Patronite:

Lub wesprzyj przelewem bankowym na konto:

Konto bankowe: SANBank Nadsański Bank Spółdzielczy
Nr konta: 05 9430 0006 0046 7597 2000 0001
KOD SWIFT: POLUPLPR

Lub bezpiecznie kartą płatniczą przez system płatności PayPal: