ppor. Józef Gajda ps. „Zawisza”

9 stycznia 1900 – 26 września 1946

Żołnierz Wojska Polskiego II RP
Żołnierz Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW)
Żołnierz Armii Krajowej (AK)
Żołnierz Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (NZW)
Komendant Pogotowia Akcji Specjalnej (NZW)

Józef Gajda urodził się 9 stycznia 1900 r. w Charzewicach, dzisiejszej dzielnicy Stalowej Woli (woj. podkarpackie). Był synem Marcina i Katarzyny. Miał trzech braci Jana, Stanisława i Piotra. Ukończył szkołę handlową w sąsiednim Rozwadowie (obecnie dzielnica Stalowej Woli). W okresie międzywojennym pracował jako urzędnik na poczcie w pobliskim Nisku. Był żonaty, z żoną Marią z d. Łuczak mieli jednego syna Tadeusza, który jak ojciec w okresie niemieckiej okupacji został zołnierzem konspiracji.

Służba wojskowa

W 1918 r. wstąpił na ochotnika do Wojska Polskiego II RP. Służbę odbył w 17 Pułku Piechoty WP w Rzeszowie. W latach 1919-1921 walczył w wojnie polsko–bolszewickiej, za którą został odznaczony „Krzyżem Walecznych”, „Krzyżem Frontu Litewsko-Białoruskiego” oraz „Medalem za Wojnę 1920 roku”.

Konspiracja

W 1941 r. wstąpił do Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW) w Nisku. W 1943 r. niżański NOW scalił się częściowo z Armią Krajową i rozpoczął współpracę z komendą Obwodu Nisko-Stalowa Wola AK. W szeregach NOW-AK Józef Gajda walczył do rozformowania NOW po wejściu sowieckiej Armii Czerwonej.

W listopadzie 1944 r. skierowany został przez nowe komunistyczne władze do Ludowego Wojska Polskiego (LWP) z przydziałem do 7 batalionu zapasowego w Budzyniu. W marcu 1945 r. został przeniesiony do 1 pułku wojsk straży kolejowej w Łodzi, skąd 6 maja 1945 r. zdezerterował. 10 maja 1945 r. wraz z czterema żołnierzami z jego pułku przybył do Rozwadowa, bo jak stwierdził  „nie chciał walczyć wspólnie z NKWD i Armią Czerwoną przeciw polskiej partyzantce”.

Wkrótce po powrocie do domu wstąpił do oddziału antykomunistycznego Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (NZW), który na rozkaz dowództwa NZW zaczął formować jego syn Tadeusz Gajda ps. „Tarzan”. 3 maja 1946 r. awansowany został przez dowództwo NZW do stopnia podporucznika. Niedługo potem z oddziałem „Tarzana” weszli w skład Pogotowia Akcji Specjalnej NZW, której zadaniem była walka bieżącą z sowieckim okupantem i komunistami.

Aresztowanie i brutalne śledztwo

8 sierpnia 1946 r. Józef Gajda aresztowany został przez komunistów w mieszkaniu znajomego Jana Dziekana przy ul. Kilińskiego 24 w Mielcu. Na drugi dzień został przetransportowany i osadzony w więzieniu Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (WUBP) w Rzeszowie, w celi nr 7 – tzw. „celi śmierci”, w której nie było oświetlenia i gdzie okno było zamurowane.

Chwilę po przywiezieniu do więzienia Józef Gajda został wezwany na pierwsze przesłuchanie przez funkcjonariusza UB Bogdana Lisowskiego. Następne przesłuchania odbyły się 10, 13, 16, 24 sierpnia i 10 września 1946 r. po czym śledztwo uznano za zakończone. Szczegóły ze śledztwa zrelacjonował jego kolega z czasów niemieckiej konspiracji Skarbimir Socha ps. „Jaskóła”, który w tym samym czasie przebywał w rzeszowskim areszcie obok w celi nr 8. Skarbimir Socha w swojej książce „Czerwona śmierć” opowiada, że między celą nr 7 i nr 8 była wydłubana mała dziura, przez którą Józef Gajda relacjonował jemu przebieg śledztwa. Józef Gajda w czasie przesłuchiwań przez funkcjonariuszy z UB był okrutnie bity i torturowany. Jego kat Bogdan Lisowski bił go do nieprzytomności w pięty i stopy pałką gumową z metalowym prętem.

Wyrok WSR

18 września 1946 r. w trybie doraźnym odbyła się rozprawa przed rzeszowskim Wojskowym Sądem Rejonowy (WSR). W skład WSR weszli komuniści mjr dr Jan Lubaczewski, przewodniczący ławnicy, por. Tadeusz Czecharowski i szer. Sierdziukowski, z udziałem protokolanta chor. Józefa Sykuły, w obecności oskarżyciela ppor. Mariana Stokłosy i obrońcy z urzędu Józefa Wiusza.

Na rozprawie Józef Gajda został oskarżony m.in. o działalność antypaństwową, do której zostały przedstawione dowody w postaci wiersza „Naród Polski” i „Gdy naród do walki wystąpił z orężem”. Do akt załączono również nielegalne pisma „Niepodległość” z czerwca 1946 r. oraz „Głos Jedności Polski” z 15 lipca 1946 r. Po przedstawieniu zarzutów Józef Gajda nie przyznał się do oskarżeń tłumacząc, że jedynie „wykonywał rozkazy”. Cała rozprawa trwała 2 godziny. Po przerwie o godz. 12:30 sąd ogłosił wyrok dwukrotnej kary śmierci oraz utratę praw publicznych i utratę na zawsze obywatelskich praw honorowych, ponadto ogłosił przepadek całego mienia oskarżonego. O godz.12:45 zakończyła się rozprawa.

Jak wynika z protokołu wykonania wyroku, Józef Gajda został rozstrzelany 26 września 1946 r. o godz. 19:15. Ciało jego nigdy nie zostało oddane rodzinie, nie znane jest też miejsce jego pochówku. Podejrzewa się, że Józef Gajda został stracony i pochowany na Zamku w Rzeszowie. W 2021 r. IPN ogłosił ponowne badania terenów wokół Zamku, niestety do dziś Józef Gajda nie został odnaleziony.

Rodzina partyzantów

Józef Gajda pochodził ze słynnej charzewickiej rodziny partyzanckiej. Jego bratanek Piotr ps. „Pancerny”, bratanek Kazimierz ps. „Orlę” oraz syn Tadeusz ps. „Tarzan” byli żołnierzami oddziału partyzanckiego NOW-AK „Ojca Jana” Franciszka Przysiężniaka. Tadeusz ps. „Tarzan” był później także dowódcą wspomnianego antykomunistycznego oddziału NZW. Tadeusz Gajda, jak jego ojciec, zginął w ubeckiej katowni. Z rodziny Gajdów tylko stryj Kazimierz dożył wolnej Polski.

Cześć Ich Pamięci!

MW / MKDAK

Bibliografia: Archiwum Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji), Skarbimir Socha „Czerwona śmierć, Maria Rehorowska „Rozwadów nad Sanem i Charzewice w konspiracji antyniemieckiej i antysowieckiej”, Wiesława Kafara.

© COPYRIGHT 2016-2024. Wszelkie Prawa zastrzeżone. Kopiowanie tekstów, zdjęć lub filmów bez zgody zabronione!