Lipiec ’44 – Niemcy rozpoczynają odwrót ze Stalowej Woli

Rozgrabiona przez Niemców hala zakładu mechanicznego Zakładów Południowych (fot. Dionizy Garbacz)

Niemcy przeczuwając klęskę na wschodnim froncie i zbliżającą się do Stalowej Woli sowiecką Armię Czerwoną, zaczynają końcem Lipca 1944 r. demontować i wywozić maszyny oraz wyposażenie stalowowolskich Zakładów Południowych, których nazwę wcześniej zmienili na „Stahlwerke Hermann Göring – Werke Stalowa Wola”. Niemiecka okupacja na terenie Stalowej Woli i Rozwadowa powoli dobiega końca. Niemcy nie ustają jednak do samego końca polować na żołnierzy podziemia.

Końcem lipca mocno osłabione przez Niemców oddziały Armii Krajowej w obwodzie Nisko – Stalowa Wola nie mogły zrealizować zamierzonych działań w ramach akcji „Burza”, które miały na celu zabezpieczenie majątku Zakładów Południowych (COP) przed wyruszeniem na ogólnopolskie powstanie. Stalowowolskiej AK, która znalazła się w rozsypce nie udało się zabezpieczyć ZP przed dewastacją i grabieżą Niemców.

Mimo, że Niemcy byli w odwrocie, to i tak mieli jeszcze dość militarnej siły, żeby łatwo zlikwidować jakikolwiek przejaw oporu, więc próby zbrojeniowe AK były bez szans. Polakom pozostawało jedynie nie uczestniczyć w demontażu maszyn, skrywać wszystko, co przedstawia jakąkolwiek wartość do ponownego uruchomienia ZP w późniejszym czasie.

Aby spowolnić niemiecką grabież wielu pracowników nie zgłaszało się do pracy, ale byli też tacy, którzy przestraszeni przez niemieckiego dyrektora Zakładów Kurta Scholze, groźbami że Sowieci będą ich mordować, pomagali załadowywać transporty zrabowanych maszyn i chętnie ewakuowali się z niemieckim transportem na zachód.

Mimo starań Polaków i drobnego oporu, Niemcom udaje się wywieźć kilka dużych transportów maszyn i urządzeń zrabowanych z Zakładów Południowych w tym: 306 silników elektrycznych , 174 obrabiarki oraz wiele aparatury kontrolno-pomiarowej oraz wszystkie kadzie lejnicze.

Rozgrabiona przez Niemców stalownia Zakładów Południowych (fot. Dionizy Garbacz)

Niemcy w odwrocie

Rodziny niemieckie jako pierwsze zaczęły ewakuację Stalowej Woli. Resztki żyjących Żydów z obozu w ZP wysłano transportem kolejowym na zachód. Gestapo opuściło swój gmach przy Bismarckstrasse (dzisiejszej ul. ks. Józefa Skoczyńskiego 26), jeszcze tylko niemieccy fachowcy nadzorowali demontaż maszyn, którzy wkrótce sami się ewakuowali. Nieco dłużej zostałą straż przemysłowa – Werkschutz, ale i oni wkrótce się zaczęli wycofywać. W Stalowej Woli został tylko oddział Wehrmachtu, którego zadaniem było zabezpieczać wycofujących się Niemców przed ewentualnym atakiem Sowietów od strony Niska.

W Stalowej Woli zapanował chaos. Zaczęły się rabunki niemieckich sklepów i magazynów, które Niemcy pozostawili na pastwę losu po zaopatrzeniu swoich żołnierzy. Wycofujące się wojska niemieckie nie pilnowały już porządku, jedynym dla nich celem był szybki demontaż Zakładów Południowych i zabezpieczanie wycofujących się żołnierzy. Sklepy Polskich właścicieli w tym czasie pozostały nietknięte.

Nieustanne polowanie

Mimo, że Niemcy byli już w odwrocie i ludność cywilna pozostawała bez szczególnego nadzoru, to jednak nie ustawali w wyszukiwaniu i likwidowaniu żołnierzy stalowowolskiego i rozwadowskiego podziemia.

Ostatnie dni lipca 1944 r. na terenie Rozwadowa odnotował w swojej książce „Prywatna Wojna” dr. Eugeniusz Łazowski ps. „Leszcz” – żołnierz i lekarz rozwadowskiej AK, którego niemieckie Gestapo namierzyło i musiał z tego powodu ewakuować się wraz z rodziną. Niemcy nie dowiedzieli się jednak o jego sztucznej epidemii Tyfusu Plamistego jaką wywołał z dr Matulewiczem na terenie Rozwadowa i okolic, chodziło Niemcom o jego działalność w AK i wspomaganie partyzantów, o których niemiecki wywiad w ostatnich dniach lipca zdołał się dowiedzieć. Poniżej fragment wspomnień dra Eugeniusza Łazowskiego:

Na szosie z Niska przez Stalową Wolę i Rozwadów coraz większy ruch. Na zachód jadą samochody załadowane ludźmi i tobołami. Z rodzinami ewakuują się niemieccy urzędnicy cywilni, volksdeutsche, a nawet policja. Coraz więcej taborów wojskowych (…….)

Stacja kolejowa w Rozwadowie pełna ludzi. Pociąg za pociągiem załadowany cywilną ludnością niemiecką i Rosjanami, którzy przeszli na stronę Niemców. Pociągi zatłoczone wojskiem z rozbitych na froncie oddziałów. Odwrót! Odwrót! Popłoch! (…….) Jakaż to satysfakcja było patrzeć, jak na stacji Niemcy się przepychają i wymyślają sobie nawzajem!

Ambulatorium pełne. Skaleczenia, owrzodzenia, ludzie w gorączce. Wielu z nich badam na ich wozach na rynku. Wszystkim staram się pomóc. W wagonie towarowym na stacji, zapchanym rosyjskimi kobietami, przyjąłem poród – na słomie, wśród brudnych szmat i kiecek. ledwo się poród zakończył pociąg odjechał.

Dr Eugeniusz Łazowski bada pacjenta na wozie. (fot. dr Eugeniusz Łazowski)

Po kilku dniach pojawiły się regularne oddziały wojska niemieckiego. Zza Sanu odzywa się artyleria sowiecka. Artyleria niemiecka zajęła stanowiska po naszej stronie rzeki. Przez rynek przelatują oficerskie auta.

Pod ambulatorium zajechał wojskowy motocykl z przyczepą. Do mego gabinetu wpadł Niemiec w pełnym rynsztunku polowym. Oko w oko stanąłem z pacjentem – żandarmem – mordercą Żydów.

Doktorze, uciekaj! – zawołał. – Jest pan na liście Gestapo, mają pana zlikwidować.

Za co? – spytałem spokojnie. – Pracuję lojalnie jako lekarz…

Ja ostrzegam Zimmermann wie (Rudolf Zimmermann – Gestapowiec, kat Stalowej Woli przyp. red)….. – i wymienił zbrodnię przeciwko niemieckiemu porządkowi: pomoc rannym partyzantom.

Rób pan, co chcesz – zawołał i odjechał. (Dlaczego mnie ostrzegł? Okazało się potem, że wielu zbrodniarzy niemieckich, wobec pewnej klęski Niemiec, starało się przysłużyć Polakom, aby ci mogli w przyszłości zaświadczyć, że uratowali im życie).

Murka (Maria – żona dra Łazowskiego) w lot pojęła, co się dzieje. Chwyciła Oleńkę (córkę Łazowskich) na ręce i wybiegła przez dziurę w płocie. Ja za nią, ale przedtem, z myślą, że nie wiadomo kiedy wrócę, otworzyłem królikom klatkę i spuściłem Brysię (pies Łazowskich) z łańcucha. Wybiegła za mną. Kazałem jej wrócić. Patrzała za mną przez dziurę w płocie i tak pozostała w mojej pamięci. Już nigdy w życiu jej nie zobaczyłem. Dogoniłem Murkę z dzieckiem. Kiedy mijaliśmy Pławo (dziś dzielnica Stalowej Woli), widzieliśmy niemieckie działa na stanowiskach zwrócone w stronę Sanu.

W Stalowej Woli, u mamy, poczuliśmy się bezpiecznie. Przez okna widać było, jak tłum rozbijał niemieckie składy. Wiatr rozwiał wstęgi papieru higienicznego po drzewach i dachach. Ludzie przestali bać się Niemców, a Niemcy bali się strzelać do tłumu.

– dr Eugeniusz Łazowski

Życiorys dra Eugeniusza Łazowskiego >> TUTAJ 

Jedno z kilku betonowych podstaw na których znajdowały się Niemieckie działa skierowane w stronę rzeki San na terenie Stalowej Woli. (ul. Prymasa Stefana Wyszyńskiego, fot. Fundacja KEDYW).

Kilka dni później przez Stalową Wolę i Rozwadów przetoczył się front. Doszło do starć Sowietów z Niemcami. W walkach zginęło kilku mieszkańców i spłonął rozwadowski Ratusz. Po kilkunastu godzinach walk teren ten był wolny od Niemców. Lecz o wolności nie było mowy, za Niemcami szedł nowy, równie brutalny kolejny okupant.

cdn…

MW/Fundacja KEDYW
Bibliografia: Archiwum Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji). Dionizy Garbacz „Brunatne Lata”, dr. Eugeniusz Łazowski „Prywatna Wojna”.

Pierwsze w Polsce Muzeum Kedywu – elitarnego pionu dywersyjnego Armii Krajowej powstaje w czynie społecznym z inicjatywy Fundacji KEDYW. Nasza działalność opiera się na wolontariacie i darowiznach ludzi dobrej woli. Bez twojego wsparcia nie osiągniemy celu! WESPRZYJ NAS! 

Konto bankowe: SANBank Nadsański Bank Spółdzielczy
Nr konta: 05 9430 0006 0046 7597 2000 0001
KOD SWIFT: POLUPLPR
Lub bezpiecznie kartą płatniczą przez system płatności PayPal