9 sierpnia 1945 r. żołnierze NZW zlikwidowali konfidenta Stanisława Prajsa | Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji)

Stanisław Prajs ps. „Pirat”

W czasie niemieckiej okupacji był pracownikiem Zakładów Południowych (COP) w Stalowej Woli i żołnierzem Armii Krajowej. Gdy wpadł w ręce Niemców od razu zgodził się na współpracę. Sprawa jego na chwilę ucichła bo wkroczyli Sowieci, ale antykomunistyczne podziemie nie zapomniało mu jego przewinień.

Stanisław Prajs (po prawej u góry) z rodzicami i rodzeństwem. (fot. zbiory rodzinne)

Stanisław Prajs ps. „Pirat” urodził się 18 czerwca w 1923 r. w Turzanach koło Inowrocławia (woj. kujawsko-pomorskie). Był synem Bolesława i Janiny z d. Mikołajska. Miał młodszego brata Jerzego i dwie siostry. W 1936 r. ukończył szkołę powszechną w Czarnkowie koło Piły (woj. wielkopolskie), a następnie w 1939 r. ukończył trzy klasy gimnazjum w Śremie, (woj. wielkopolskie). Przed wojną został harcerzem. W maju 1940 r. rodzina Prajsów wysiedlona została przez Niemców z ziem zachodnich i udali się do Rozwadowa (obecnie dzielnica Stalowej Woli), gdzie zamieszkali przy ul. Mickiewicza 7.

1 sierpnia 1941 r. Stanisław Prajs rozpoczął pracę w okupowanych przez Niemców Zakładach Południowych (COP) w Stalowej Woli, przemianowanych wówczas przez Niemców na zakłady zbrojeniowe o nazwie „Stahlwerke Braunschweig – Werk Stalowa Wola”. W ZP pracował jako urzędnik działu finansowo-buchalteryjnego.

Konspiracja

Stanisław Prajs prawdopodobnie po ukończeniu 18 lat podjął działalność konspiracyjną i został żołnierzem Armii Krajowej w Stalowej Woli. W maju 1944 roku zagrożony aresztowaniem po wpadce bazy rozwadowskiego Kedywu zbiegł na tzw. Zasanie, by przedostać się do partyzanckiego oddziału dyspozycyjnego Obwodu Nisko-Stalowa Wola AK dowodzonego przez Jana Orła „Kmicica”.

Porytowe Wzgórze

W czerwcu 1944 r. Prajs wraz z oddziałem „Kmicica” walczyli z Niemcami w Lasach Janowskich na tzw. Porytowym Wzgórzu. Wówczas przed rozpoczęciem walk na Porytowym Wzgórzu Oddział „Kmicica” został połączony z oddziałem NOW-AK „Ojca Jana” Franciszka Przysiężniaka, nad którym dowództwo podczas nieobecności Franciszka Przysiężniaka objął Bolesław Usow ps. „Konar”. Po walkach i wyjściu oddziałów z okrążenia, „Konar” wydał rozkaz rozformowania oddziału. Wtedy Prajs wraz z innymi żołnierzami postanowił opuścić oddział „Kmicica” i udali się do Ulanowa (woj. podkarpackie), gdzie zaplanowali zamelinować się na okres trwającej niemieckiej akcji przeciwpartyzanckiej w Lasach Janowskich i Puszczy Solskiej. (niem. akcja Sturmwind I, II).

Żołnierze oddziału AK „Kmicica” Jana Orła w Kurzynie, po prawej Stanisław Prajs ps. „Pirat” (fot. archiwum D. Garbacza)

Aresztowanie

21 czerwca 1944 roku Niemcy wykryli melinę AK w Ulanowie, w której przebywał Prajs z akowcami. Wśród nich był m.in. Stanisław Korfel ps. „Korski” – żołnierz rozwadowskiego Kedywu, który po wpadce Kedywu leczył tam ranny. W potyczce, która się rozegrała z Niemcami, zginął Korski oraz dwóch innych żołnierzy. Stanisław Prajs wraz z pięcioma innymi akowcami został schwytany i aresztowany.

Zdrada

Po wojnie stalowowolscy akowcy, którym udało się przeżyć niemieckie więzienie relacjonowali, że chwilę po aresztowaniu w Ulanowie Stanisław Prajs poprosił o rozmowę z Niemcami. Sprawę relacjonował w swoich wspomnieniach żołnierz oddziału „Kmicica” Mieczysław Potyrański ps. „Poraj” w następujący sposób:

„(…) Prajs zaś zaraz po wzięciu przez Niemców w Ulanowie, poprosił o rozmowę z oficerem niemieckim i rozmawiał z nim około 2-ch godzin, a następnie już oddzielnie został przewieziony do Stalowej Woli na Gestapo. Na Gestapo w Stalowej Woli była z nim konfrontowana aresztowana wcześniej łączniczka „Magda” (Jadwiga Butkiewicz-Przyłuska). Na konfrontacji tej oświadczył jej Prajs „przyznaj się, bo i tak wszystko wiedzą”. Gdy następnie spotkali się przypadkowo, przechodząc obok siebie w piwnicy (więzienie Gestapo – przyp. red.), powiedział jej – ja wychodzę na wolność, a ty pojedziesz do obozu. Rzeczywiście tak się stało. On w pierwszych dniach lipca zjawił się w Kopkach, a „Magda” została wysłana do obozu. (…)”

Powrót w szeregi AK

Jak pisał dalej w swoich wspomnieniach Mieczysław Potyrański, wkrótce po uwolnieniu z więzienia Prajs pojawił się w Kopkach koło Rudnika nad Sanem (woj. podkarpackie) i tam próbował nawiązać kontakt z lokalną AK. W lipcu 1944 roku, chwilę po zjawieniu się w Kopkach przez Prajsa przeszła tam fala niemieckich aresztowań. Wówczas podejrzewano, że Prajs donosił Niemcom. Choć zdania na temat Prajsa wśród akowców w Kopkach były podzielone to i tak został uznany za winowajcę. W tym czasie sowiecka Armia Czerwona zbliżała się do okolicy, a Niemcy próbowali w pośpiechu wycofywać się. W tym popłochu sprawa Prajsa na chwilę poszła w zapomnienie.

Po wojnie z Niemcami

Po wkroczeniu sowieckich wojsk Stanisław Prajs postanowił pozostać w podziemiu i dołączył do oddziału partyzanckiego Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW) „Majki” Stanisława Pelczara, który w styczniu 1945 roku wszedł w skład Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (NZW). W oddziale „Majki” znaleźli się również byli żołnierze AK znający Prajsa i sprawa jego współpracy z Niemcami dotarła do dowództwa. Dowódca oddziału uznał sprawę współpracy Prajsa z Niemcami za aktualną i przeprowadzone zostało śledztwo.

Wykonanie wyroku

Po dochodzeniu dowództwo NZW uznało Stanisława Prajsa za konfidenta Gestapo i zapadł wyrok – kara śmierci. Wykonanie wyroku na Stanisławie Prajsie dowództwo NZW zleciło Leopoldowi Dąbrowskiemu ps. „Stefan”. Sprawę wykonania wyroku na Prajsa zrelacjonował po wojnie Skarbimir Socha ps. „Jaskółka”, zastępca Stanisława Pelczara i były żołnierz Kedywu Obwodu Nisko–Stalowa Wola w następujący sposób:

„(…) (Dąbrowski) Prajsa zlikwidował w pobliżu budki dróżnika Marchuta między Rudnikiem a Łętownią. (…) w sierpniu lub we wrześniu 1945 r.”

W dokumentach ze śledztwa Urzędu Bezpieczeństwa zanotowany został następujący wpis z podaną dokładną datą likwidacji Prajsa:

„Ps. „Pirat” nazwiskiem Prajs został zastrzelony 9 VIII 1945 roku przez Dąbrowskiego Leopolda członka NOW. Prajs był agentem Gestapo.”

Po wojnie zastanawiano się skąd UB znało dokładną datę likwidacji Prajsa. Jak się później okazało notatka w aktach UB pochodziła z relacji Dąbrowskiego, który też został konfidentem – ale komunistów. Dąbrowskiego spotkał ten sam los co Prajsa. Za to że donosił UB został też zlikwidowany przez NZW.

MW / MKDAK

Bibliografia: Archiwum Muzeum Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej (w organizacji), Skarbimir Socha „Czerwona śmierć”, Dionizy Garbacz „Brunatne Lata”, Dionizy Garbacz/Tygodnik Sztafeta „Gorący lipiec 1944 (3) nr29 2017, Mieczysław Potyrański „Historia Oddziału Partyzanckiego „Kmicica”, fotografie ze zbiorów rodzinnych.